KWK „Dębieńsko” w Czerwionce‑Leszczynach

Marian Wójcik

Dane podstawowe

Nazwa: kopalnia „Dębieńsko”, nadanie z 1898 roku przez Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu;
inwestor: Koncern „Vereinigte Königs‐ und Laurahütte” (Zjednoczone Huty Królewska i Laura);
obszar kopalni „Dębieńsko” utworzono z połączenia 25 nadań górniczych, w chwili utworzenia liczył 20,6 km² i był wielokrotnie powiększany, ostatecznie po roku 1994 liczył 46,6 km² i składał się z partii macierzystej i leszczyńskiej;
lokalizacja: obszar Gminy i Miasta Czerwionka‑Leszczyny;
data rozpoczęcia budowy kopalni: 2.11.1898 roku;
data zakończenia wydobycia: 31.10.2000 roku;
data rozpoczęcia likwidacji: 6.03.2000 roku, termin zakończenia likwidacji: rok 2001;
wydobycie maksymalne (1979): 2 290 000 ton/rok.

Widok ogólny na KWK „Dębieńsko” (ze zbiorów Izby Tradycji KWK „Dębieńsko”)

Opis kopalni

Kopalnia „Dębieńsko” uruchomiona została 2.11.1898 roku w wyniku połączenia szeregu kopalń i pól górniczych działających na terenie Dębieńska i Czerwionki. Wówczas łączna powierzchnia pól górniczych kopalni „Dębieńsko” wynosiła 20,6 km². Początki górnictwa węgla kamiennego w Dębieńsku, na podstawie przekazów historycznych, datuje się około 1792 roku. Pierwszą wybudowaną i uruchomioną w 1798 roku była kopalnia „Neues Glück” („Nowe Szczęście”). Do końca 1850 roku na obecnym obszarze górniczym powstało 25 kopalń, w których warunki geologiczno‑górnicze były podobne. Szyby głębiono do poziomu około 30 m, tj. do udostępnienia pierwszego pokładu węgla o grubości 50–100 cm. Wyrobiska górnicze zabezpieczane były obudową drewnianą, a urabianie calizny i transport urobku wykonywano ręcznie. Zastosowanie maszyn parowych pozwoliło na zwiększenie głębokości szybów do 50 m, pompowanie wody dołowej i mechaniczne ciągnienie urobku. W 1859 roku w kopalni „Marianna” zastosowano do odwadniania szybu „Maschinenschacht” o głębokości 65 m maszynę parową o mocy 30 KM oraz wyciąg do wydobycia urobku na powierzchnię o mocy 8 KM. Znaczne ożywienie gospodarcze tego rejonu nastąpiło po uruchomieniu linii kolejowej Katowice — Racibórz przez Czerwionkę. Mając w perspektywie wywóz dużych ilości węgla, koncern „Vereinigte Königs‐ und Laurahütte” (Zjednoczone Huty Królewska i Laura) wykupił w latach 1897–1898 wraz z polami (obszarami) górniczymi szereg kopalń znajdujących się na obszarach: Czerwionki, Czuchowa, Bełku, Dębieńska, Leszczyn i Stanowic. Te pola górnicze stworzyły obszar górniczy o powierzchni 20,6 km² dla zjednoczonej kopalni, której nadano nazwę jednej z nich, tj. „Dubensko” („Dębieńsko”). Jej otwarcie nastąpiło 2.11.1898 roku W tym samym roku zaczęto głębić szyb „Junghann III” (obecnie „Jan III”) do głębokości 72 m. W roku 1900 rozpoczęło się głębienie szybu „Junghann II” (obecnie „Jan II”), który w 1902 roku osiągnął głębokość również 72 m. Obydwa szyby były wyposażone w stalowe wieże i parowe maszyny wyciągowe. W 1905 roku przy szybie „Junghann II” wybudowano sortownię i płuczkę. W następnych latach zgłębiono trzeci szyb o nazwie „Junghann I” (obecnie „Jan I”). W 1932 roku, na skutek zmian granic obszaru górniczego „Dębieńsko”, szyby znalazły się w jego centrum, a najpłytszy z nich, „Junghann I”, dochodził do 202 m, „Junghann II” do 410 m, a „Junghann III” do 782 m głębokości. Niektóre (grubsze) pokłady były eksploatowane systemem zabierkowym, natomiast w pokładach cienkich stosowano system ścianowy z zawałem stropu, z podsadzką suchą albo z pasami podsadzkowymi. Mechanizacja ścian polegała na stosowaniu wrębiarek typu „Suliwan” lub „Eickhoff” oraz przenośników wstrząsanych (tzw. „ruczy”). W 1938 roku w kopalni uruchomiono drugą sortownię i płuczkę przy szybie „Jan III” oraz pierwsze w Polsce urządzenie do flotacji mułu węglowego. W okresie okupacji w latach 1939–1945 kopalnia „Dębieńsko” („Dubensko”) była administrowana przez władze niemieckie. W wyniku podjętych przez nich w 1940 roku prac koncepcyjnych przebudowano urządzenie wyciągowe szybu „Jan II” na skipowe, pogłębiono szyb „Jan I” do poziomu 310 m i poszerzono go do średnicy 7,5 m. Ponadto rozpoczęto rozbudowę kotłowni i elektrowni. Realizacja tych przedsięwzięć spowodowała wzrost wydobycia. Później — po 1943 roku — zanotowano jego spadek. Po wyzwoleniu Czerwionki spod okupacji niemieckiej 27.01.1945 roku i po przejęciu kopalni przez władze polskie, 2.02.1945 roku kopalnia „Dębieńsko” została ponownie uruchomiona. Do 1950 roku do odstawy urobku stosowano przenośniki wstrząsane z napędami powietrznymi, a później przenośniki zgrzebłowe, początkowo PZP 45, następnie „Śląsk”. W 1952 roku zastosowano kombajn głębokozabiorowy typu „Donbas”, a później KW 1 i KW 2. W 1958 roku drewnianą obudowę ścian zastąpiono stalową. Postępem w mechanizacji robót eksploatacyjnych i organizacji pracy było wdrożenie kombajnów bębnowych „Anderton”, KB 125z, KWB 2, 2k52M, 2k52Sz oraz 1k 101. W 1964 roku po raz pierwszy w robotach eksploatacyjnych zastosowano obudowę zmechanizowaną konstrukcji krajowej (ZKMPW) typu SM 1b. Ze względu na wady konstrukcyjne została wycofana z eksploatacji. Od 1968 roku do ścian wprowadzono obudowy zmechanizowane typu R, Krab 2 i „OK 1R”. W 1977 roku po raz pierwszy wprowadzono obudowę zmechanizowaną typu osłonowego Fazos 01, Fazos 19/32), później Glinik 05/15, Glinik 066/16, Glinik 08/22, Fazos 12/28, Fazos 17/37. Równocześnie wprowadzono kombajny KWB 3RNS, KWB 3RDU, KWB 3RDUN i KGS 150, KGS 200 oraz przenośniki zgrzebłowe Rybnik 71, Rybnik 73, Rybnik 80.

Z powodu ograniczonej zdolności wydobywczej szybów, w 1958 roku w kopalni uruchomiono (po raz pierwszy na świecie) wysokociśnieniowy hydrotransport poziomy i pionowy. Zastosowane prototypowe urządzenie miało szereg wad. 15.05.1964 roku uruchomiono nową instalację hydrotransportu, która była eksploatowana do 1986 roku.

W 1965 roku uruchomiono półtechniczną instalację odsalania wód dołowych według projektu Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach. Na podstawie osiągniętych wyników badawczych w latach 1971–1974, wybudowany został przy kopalni Zakład Odsalania Wód Dołowych. W latach 1994–1995 uruchomiono nową instalację odsalania na zasadzie odwróconej elektroosmozy, utylizującą wody słone i miernie zasolone z kopalń „Dębieńsko” i „Budryk”, a potem także z „Bolesław Śmiały”, „Knurów” i „Szczygłowice”.

W latach dziewięćdziesiątych wdrożono nowe rozwiązania techniczno‑organizacyjne, które pozwoliły na zmniejszenie liczby jednocześnie czynnych ścian z 8 do 4 przy niezmienionym wydobyciu. Wprowadzono nową generację kombajnów ścianowych typu KGS‐245, KGS‐275, KGS‐360, przenośników ścianowych z bocznymi wysypami typu Rybnik, Nowomag, Westfalia. Zmniejszono łączną długość utrzymywanych wyrobisk górniczych z około 200 km do 135 km. Zlikwidowano znaczną część poziomu 112 m z przyległymi wyrobiskami, funkcję wydobywczą poziomu 202 m, szyb VI (wentylacyjny) i funkcję zjazdowo‑materiałową szybu „V Zachodniego”. W kwietniu 1998 roku w pokładzie 326/1 wdrożono prototypowy kompleks do eksploatacji cienkich pokładów węgla kamiennego. Kopalnia „Dębieńsko” była jednostką produkcyjną z jednym ruchem wydobywczym o złożonym modelu udostępnienia pokładów na poziomach polegającym na zastosowaniu struktury węglowo‑kamiennej. Posiadała centralnie usytuowane trzy szyby wdechowe, które spełniały rolę wydobywczo‑materiałowo‑zjazdową oraz 2 szyby wentylacyjne. Szyby te obsługiwały sześć czynnych poziomów kopalni, tj.: 112 m, 202 m, 310 m, 410 m, 600 m i 690 m, w tym cztery poziomy (202 m, 310 m, 410 m i 690 m), z których prowadziło się i prowadzi odwadnianie kopalni. Aktualnie pozostał jeden szyb centralny: „Jan III” oraz szyb wentylacyjny „V Zachodni”.

Obszar górniczy „Dębieńsko” o powierzchni 29,3 km² został utworzony przez Ministra Górnictwa i Energetyki pismem z dnia 7.07.1958 roku. Z powodu zaniechania projektowanej budowy odrębnej kopalni „Leszczyny”, przyłączono do niego część obszaru rezerwowego Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego „Leszczyny” o powierzchni 16,2 km². Decyzją z dnia 22.10.1963 roku Minister Górnictwa utworzył obszar górniczy „Dębieńsko” o powierzchni 45,5 km². Od 1994 roku, po uzyskaniu 1,1 km² z części obszaru kopalni „Budryk”, obszar górniczy „Dębieńsko” osiągnął 46,6 km². Składał się z partii macierzystej i leszczyńskiej. Powierzchnię terenu obszaru górniczego kopalni „Dębieńsko” zajmują w przeważającej części pola uprawne (38,5 %), lasy (35 %) i łąki (11 %), około 10 % stanowią tereny osiedli i tras komunikacyjnych, pozostałą powierzchnię zajmują hałdy, nieużytki i tereny przemysłowe.

W kopalni występowały różnorakie zagrożenia, w tym:

Zagrożenie wodne: złoże zaliczone zostało do I stopnia zagrożenia wodnego, a strefy II stopnia zagrożenia wodnego wyznaczono między innymi przy dołowych zbiornikach wodnych stwarzających zagrożenie dla projektowanych wyrobisk górniczych. Źródłem zagrożenia wodnego są wody zasobów dynamicznych infiltrujące przez nadkład w partii macierzystej oraz wody zasobów statycznych i dynamicznych w partii leszczyńskiej złoża.
Zagrożenie metanowe: kopalnia zaliczona została do kopalń metanowych i eksploatowała pokłady niemetanowe oraz I, III i IV kategorii zagrożenia metanowego. Okresowo przy eksploatacji pokładu 354 z poziomu 690 m prowadzono lokalne odmetanowanie pokładu bez wykorzystania metanu.
Zagrożenie pożarowe: wskaźnik samozapalności węgla pokładów udostępnionych wynosił do 80 ℃/min i kwalifikował węgiel do II grupy samozapalności jako węgiel o małej skłonności do samozapalenia. Tylko w jednym przypadku w pokładzie 326/5 wskaźnik samozapalności wynosił 81 ℃/min co kwalifikowało węgiel do III grupy samozapalności o średniej skłonności do samozapalenia. W kopalni nie zaistniał pożar z przyczyn samozapalenia się węgla, natomiast wystąpiły cztery pożary z przyczyn zewnętrznych (1954 rok, 1960 rok i dwa razy w 1980 roku).
Zagrożenie wybuchem pyłu węglowego: pył węglowy udostępnionych pokładów był skłonny do wybuchu, a pokłady i wyrobiska zaliczone były do klasy „A” i „B” zagrożenia wybuchem pyłu węglowego.
Zagrożenie tąpaniami, radiacyjne i wyrzutami gazów i skał: nie występowało i nie występuje.

Od 1945 do 1976 roku kopalnia „Dębieńsko” należała organizacyjnie do Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego, a od połowy 1976 roku do Zabrzańskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego i jego zmieniających się form organizacyjnych. Do końca 1989 roku kopalnia należała do Przedsiębiorstwa Eksploatacji Węgla (PEW) — Zachód w Zabrzu.

W 1990 roku kopalnia „Dębieńsko”, podobnie jak inne kopalnie węgla kamiennego, uzyskała pełną samodzielność i zaczęła działać w nowych warunkach ekonomiczno‑finansowych. Na podstawie ustawy z dnia 5.02.1993 roku „O przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki narodowej”, Kopalnia Węgla Kamiennego „Dębieńsko” weszła w skład Gliwickiej Spółki Węglowej SA, utworzonej jako jednoosobowa Spółka Skarbu Państwa, na mocy zarządzenia nr 25/Org./93 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 1.03.1993 roku. Uchwałami nr 83/III/2000 z dnia 6.03.2000 roku oraz nr 229/III/2000 z dnia 14.06.2000 roku Zarządu Gliwickiej Spółki Węglowej SA, KWK „Dębieńsko” została postawiona w stan likwidacji z terminem rozpoczęcia likwidacji 1.07.2000 roku z równoczesnym prowadzeniem wydobycia do 31.10.2000 roku i zakończeniem likwidacji do 30.09.2001 roku. W dniu 9.04.2001 roku Spółka Restrukturyzacji Kopalń SA w Bytomiu (obecnie w Katowicach) przejęła część likwidowanego majątku GSW SA KWK „Dębieńsko”. Tak więc kopalnia stała się jednym z zakładów SRK SA w Katowicach. Pozostała część majątku kopalni przeszła do GSW SA KWK „Knurów”. Od 1.01.2002 roku kopalnia weszła w skład SRK SA Centralnego Zakładu Odwadniania Kopalń w Czeladzi jako Ruch V Rejon „Dębieńsko”, który prowadzi jej odwadnianie poprzez pompowanie wody dołowej w celu niedopuszczenia do zagrożenia wodnego sąsiedniej kopalni „Szczygłowice”.