Dane podstawowe

• Nazwa kopalni: KWK „Żory”, w użyciu były też nazwy KWK „Świerklany w budowie”, a w pewnym okresie KWK „ZMP”;
• lokalizacja: Żory;
• obszar kopalni został ustalony na 16,7 km², a teren górniczy kopalni na 19,6 km²;
• początek budowy: 1974 rok;
• pierwsza eksploatacja: 4.12.1979 roku;
• wydobycie docelowe: 5000 ton/dobę;
• zatrudnienie: 4000 osób;
• likwidacja kopalni: 1997 rok.

Opis kopalni

Kopalnia „Żory” (nazy­wana począt­kowo „Świerk­lany w budowie”, a w pewnym okresie KWK „ZMP”) została wybu­dowana w latach 70­‑tych, wchodząc w skład ówczesnego Ryb­nickiego Zjedno­czenia Przemysłu Węglowego. Obszar górniczy (OG „Bory­nia I”) kopalni został ustalony na 16,7 km², a teren górniczy kopalni na 19,6 km².

Pierwsze pra­ce udostęp­niające projek­to­wanej kopal­ni „Świerk­lany” rozpoczęto w 1974 roku. W pierwszym etapie drą­żono prze­kopy udostęp­nia­jące na pozio­mie 400 m od strony kopal­ni „Jankowice” oraz 580 m i 705 m od strony kopal­ni „Borynia”. Następ­nym etapem było drążenie szybów I i II oraz wyrobisk techno­logicznych w rejonie szybów. Prace te ukoń­czono w 1979r.

Pierwszą eksploatację rozpo­częto 4.12.1979 roku w pok­ła­dzie 357/1 na po­zio­mie 705.

W następ­nych la­tach konty­nuowa­no ro­bo­ty badawczo­‑udostęp­nia­jące oraz przygo­towaw­cze w pok­ładach węgla. Roboty gór­nicze ukierun­kowane były na przygo­towanie frontu eksploatacyj­nego w parcelach określonych jako bilan­sowe i prze­mysłowe w doku­men­tacjach geologicz­nych i projek­tach zagospo­darowania złoża.

Złoże KWK „Żory” udostęp­nione zos­tało przez szy­by główne, le­żące w połud­niowo­‑zachodniej części obszaru gór­niczego:

• Szyb I — wdechowy, zjaz­dowo­‑mate­riałowo­‑wenty­lacyjny, o śred­nicy 8,0 m, zgłę­bio­ny do głę­bo­koś­ci 875,2 m;
• Szyb II — wyde­chowy, wydo­bywczy, o śred­nicy 7,5 m, zgłę­bio­ny do głę­bo­koś­ci 923,2 m.

Złoże KWK „Żory” udostęp­nione zostało systemem pozio­mych wyrobisk kamien­nych zwa­nych przeko­pami i wytycz­nymi.

Kopal­nia posia­dała dwa po­ziomy wydo­bywcze:

• poziom 580 m z odstawą i odbio­rem na kopal­nię „Bory­nia”,
• poziom 705 m z odstawą na Szyb II.

Poziom wenty­lacyjny 400 m w połud­niowo­‑zachod­niej części obszaru gór­niczego prze­chodził w przekop łączący i łączył się z wyro­biskami kopalni „Janko­wice”.

Poziom 830 m był rozpo­częty — miał zastą­pić poziom 580 m.

Kopalnię „Żory” zbudo­wano na złożu o bardzo trudnych warunkach geolo­gicz­nych, zali­czo­nych do III grupy zmien­ności z docelowym wydo­byciem 5000 ton/dobę. Kopal­nia od początku istnie­nia bory­kała się z dużymi proble­mami tech­nicz­no­‑ekono­micz­nymi wyni­kają­cymi z trud­nych warun­ków geolo­giczno­‑gór­niczych (zanie­czyszczenie urobku, silne zusko­kowa­nie złoża, małe miąż­szości pokładów, krótkie wybiegi ścian) nie osią­gając zwykle plano­wanego, narzu­conego odgórnie, poziomu wydo­bycia. Wyro­biska udostęp­niające oraz przygo­towawcze w pokładach odsłaniały zwykle znacznie bardziej skompli­kowany obraz struk­tury, a zwłaszcza tekto­niki złoża oraz często mniejszą zasobność i mniej korzystne para­metry jakoś­ciowe pokładów w porów­naniu do pierwot­nych założeń.

Eksploatacja w byłej kopalni „Żory” koncen­trowała się zasad­niczo w dwóch rejo­nach obszaru gór­niczego, to jest w częś­ciach połud­niowej i pół­nocnej. W części pół­nocnej złoża eksploato­wano pokłady 313/1, 315/1 i 318/1, nato­miast w części połud­niowej pok­łady 357/1, 358/1, 358/2­‑3 i 359/3 w partii „Z”. W partii centralnej eksploa­tację prowa­dzono w nastę­pu­jących pok­ła­dach: 325/1, 325/2, 327/1­‑2, 327/4 i 327/5. W pok­ładach 336/2, 344/4, 346/1, 347/1 i 361/1 wykonano tylko poje­dyn­cze wyro­biska o charak­terze badaw­czym.

KWK „Żory” była likwi­do­wana w dwóch okre­sach. Pierw­szą decyz­ją o całko­witej likwi­dacji była decyzja Ministra Prze­mysłu i Handlu z lipca 1992 roku. Decyzja ta zos­tała uchy­lona w marcu 1993 roku i zamie­niona na częściową likwi­dację. Warun­kiem decyzji uchy­lającej całko­witą likwi­dację było zlik­wi­dowa­nie pola północ­nego obszaru górni­czego, zmniej­szenie zatrud­nienia kopalni z 4000 osób do 1750 oraz utrzy­manie dobo­wego wydo­bycia w wyso­kości 4500 ton/dobę. Takie para­metry kopalnia osiąg­nęła w 1995 roku. W okresie od marca 1994 roku na podstawie opraco­wanego planu ruchu likwi­dacji pola północ­nego zlikwi­dowano północną część obszaru górni­czego. Kopalnia skon­centrowała się wów­czas na bar­dziej roz­poz­nanych i pewniej­szych zaso­bach w central­nej i połud­niowej części złoża.

Będąca w tym czasie odrębną jed­nostką orga­ni­za­cyjną (przedsię­biorstwem państwo­wym), nie mając własnego zak­ładu przerób­czego, własnego systemu odwad­niania i składo­wania skał płonnych, zmuszona była korzystać z ciągów technolo­gicznych sąsied­nich kopalń Jastrzęb­skiej Spółki Węg­lowej SA na warun­kach ustalonych przez tę Spółkę.

Dokonano przekształcenia KWK „Żory” z przed­się­biorstwa państwo­we­go w Spółkę Akcyjną, aby w przysz­łości dokonać połą­czenia dwóch spółek akcyjnych i połą­czyć kopalnię „Żory” z kopal­nią „Borynia”.

W latach 1995–1996 trud­ności finan­sowo­‑ekono­miczne zos­tały spotę­gowane czyn­nikami nieza­leż­nymi od kopalni, a zwłaszcza:

• ograni­czeniem zapotrze­bowania na węgiel,
• wyłączeniem cen węgla z reguł gry rynkowej, przy jedno­czesnym urynko­wieniu sektorów gospo­darki pracu­jących na potrzeby górnictwa,
• zatorami płatni­czymi obejmu­jącymi całą gos­po­darkę, naraża­jącymi kopalnię na duże straty w warun­kach wysokiej inflacji,
• wyeliminowanie kopalni z rynku krajo­wego i nie­korzyst­nych cen w eksporcie.

Sytuacja ta uniemoż­liwiała dalsze sprawne funkcjo­nowanie kopalni. Program zakła­dający pogłę­biane zadłu­żenia, szczegól­nie istnie­jącego na rynku ekspor­towym, nie znalazł poparcia przez właści­ciela — Skarb Państwa i pod­jęto decyz­ję całko­witej likwi­dacji w ma­ju 1996 roku. Ro­boty przy­go­to­waw­cze zatrzy­mano w czerw­cu, a eksploata­cyjne w paź­dzier­niku 1996 roku.

Wyrobiska poziome zostały zlikwi­dowane przez otamo­wanie, szyby zasypano. Proces likwi­dacji wyrobisk zakoń­czono w 1997 roku. Wyrobiska kopalni do niczego nie zostały wykorzys­tane. Zato­pieniu uległy wyro­biska na poziomie 830 oraz część wyrobisk na poziomie 705 do rzędnej wyso­kości 411,4 m, tworząc zbior­nik wod­ny o pojem­ności około 209 192 m³.

W ramach likwidacji obiektów, była przepro­wadzona likwi­dacja szybów I i II KWK „Żory”. Szyb I o śred­nicy 8 m i głębo­kości 875,2 m był szybem zjaz­dowo­‑mate­ria­łowym, pełnią­cym funkcję szybu wdech­owego, wypo­sażony był w dwa urzą­dzenia wycią­gowe typu klat­kowego. Dno szybu stano­wił korek z betonu grubości 0,5 m. Szyb II o średnicy 7,5 m oraz głębo­kości 923,2 m był szybem wydobyw­czym pełnią­cym również funkcję szybu wyde­chowego, był wypo­sażony w jedno urzą­dzenie wyciągowe skipowe. Dno szybu stanowił korek z betonu gru­bości 0,5 m. W oparciu o „Doku­men­tację tech­nicz­ną lik­wi­dac­ji szy­bów I i II KWK »Żory« ” opraco­waną przez Ośrodek Badaw­czo­‑Rozwo­jowy Budow­nictwa Gór­niczego „BUDOKOP” z siedzi­bą w Mysło­wicach, do likwidacji wyżej wymienionych szybów przystąpiono w listo­padzie 1996 roku, a samo zasypy­wanie w czerwcu 1997 roku. Wloty do szy­bów pod koniec 1997 roku zamk­nięto płytami żelbe­tonowymi. W oparciu o ana­lizę warun­ków hydrogeo­logicznych w rejonie likwi­dowanych szybów w celu odizolo­wania wód czwarto­rzędowych mogących dopływać do szybów od wód karbońs­kich posta­nowiono wyko­nać korki iłowe o dłu­gości około 10 m obejmu­jące spągową część warstw czwar­to­rzę­dowych (około 8 m) i strop iłów mio­ceńs­kich (około 2 m). Takie usy­tuowanie korków iłowych stanowiło przedłu­żenie warstwy izolacyjnej jaką stano­wią iły mio­ceńskie. Ponadto, w przypadku obniżania się korka w wyniku zagęsz­czania się mate­riału zasy­powego znajdu­jącego się poniżej kor­ka nie nastąpi przer­wanie warstwy izola­cyjnej. Likwi­dacja szybów I i II wraz z zanie­chaniem pompo­wania wody na powierzchnię spowo­dowała powol­ne spięt­rzenie i wystą­pienie prze­lewu do KWK „Borynia”. Mate­riałem zasy­powym był pozys­kany bezpoś­rednio z zakładu prze­rób­czego kopalni „Borynia” kamień popłucz­kowy jak również pyły dymni­cowe z Elektrow­ni „Rybnik” oraz ił o konsys­tencji plastycz­nej do wykonawstwa korków uszczel­nia­jących dla zapo­bie­gania wydzie­laniu się metanu i mieszaniu się wód czwarto­rzędowych z karbońs­kimi. Roboty zasypowe były prowa­dzone równolegle, a materiał zasypowy był podawany w sposób ciągły, wypeł­niona pustka posia­dała obję­tość około 88 000 m³. Techno­logia likwi­dacji szybów zakła­dała, że zasy­pywane szyby będą na całej swej długości wyro­biskami szczel­nie wypeł­nionymi nieprze­pusz­czalnym korkiem o dużej wytrzy­małości na ściskanie. Jedno­cześnie zapew­niono niena­ruszalność stosun­ków wod­nych KWK „Żory”. Z punktu widzenia likwi­dacji szybów, kapi­talne znaczenie ma zabezpie­czenie ich wlotów przed dopływem metanu do rur szybowych i przemiesz­czaniem się materiału zasy­powego do pozio­mych wyro­bisk pod­szy­bia. Rolę tę speł­niają tamy izolacyjno­‑przeciw­wybu­chowe o długości około 8 m i wytrzy­mujące ciśnie­nie około 1 MPa. Tamy zostały usytuowane we wlotach szybo­wych, w odleg­łości od osi szybów powyżej 20 m. Obydwa szyby zamk­nięte są żelbe­tonowymi płytami, które mogą służyć jako obiekty mos­towe do obciążeń drogo­wych. Zaprojek­towane i wykonane żelbetowe płyty zamyka­jące wlot do gardzieli szybów posia­dają dopusz­czenie na składo­wanie na nich mate­riałów budow­lanych w takich iloś­ciach, aby nie przek­roczyły obcią­żenia 12 kPa.

Kopalnia „Żory” była jed­ną z pierw­szych kopalń Ryb­nickiego Okręgu Węglowego, która była posta­wiona w stan likwi­dacji. Likwi­dacja przebie­gała zgodnie z Programem lik­wi­dacji oraz planem Ruchu lik­wi­dacji. Najlep­szym rozwią­zaniem w całym tym pro­cesie była alo­kacja załogi, a wręcz można powie­dzieć, że nikt z zatrud­nionych nie pozostał bez pracy lub skorzys­tał z innych przywi­lejów jakie wów­czas były do wykorzystania.

Majątek po kopalni został w pewnej proporcji zagos­poda­rowany pozytywnie i jest wykorzys­tywany dzisiaj przez wiele podmiotów gospodarczych. Jednak można również stwier­dzić, że niektóre obiekty nabyte przez podmioty gospo­darcze w 1999 roku nie zos­tały zagospo­daro­wane, a wręcz zostały dopro­wadzone do stanu nieużywalności.