Pierwsze wzmianki o wystę­powaniu węgla na Górnym Śląsku pochodzą z XVI wieku, jednakże ze znacz­niejszym jego wydobyciem spotykamy się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Do XVIII wieku uważano węgiel za kopalinę przynależną do gruntu. Skutkiem tego właściciele ziemscy pozwalali za określoną opłatą kopać węgiel posia­daczom lokalnych kuźni, cegielni, browarów czy wapien­ników. Zapotrze­bowanie na węgiel przez okoliczne małe zakłady było przesłanką warunkującą istnienie pierwszych kopalń. Zakładano wówczas małe kopalnie o różnym okresie istnienia i zróżni­cowanym wydobyciu. Zdobycie Śląska przez Prusy oraz wzrost zapotrze­bowania na węgiel skłoniły króla pruskiego Fryderyka II do wydania 5 czerwca 1769 roku prawa górniczego dla Śląska (Revidirte Berg­‑Ordnung für das souveraine Herzogthum Schlesien und für die Grafschaft Glatz: De Dato Berlin, den 5. Juny 1769). Prawo to ujedno­licało obowiązujące w górnictwie przepisy oraz podporząd­kowało śląskie kopalnie ścisłemu kierownictwu władz państwowych. Zaliczało ono do regaliów obok wielu innych rud i kruszców również węgiel. Węgiel wolno było wydobywać jedynie na podstawie nadania górniczego (Verleihung) Wyższego Urzędu Górniczego. Zezwolenia tej instytucji wymagało również prowadzenie prac badawczych. Nadanie górnicze mógł uzyskać ten, kto znalazł węgiel na danym terenie i pierwszy dokonał zgłoszenia (Mutung).

W 1788 roku pruski minister prowincji śląskiej Carl Georg von Hoym wydał nakaz, aby wszystkie paleniska urzędowe powiatu przysto­sowano na opał węglem kamiennym. On też zorga­nizował w 1788 roku w Rybniku Królewski Urząd Górniczo­‑Hutniczy podległy urzędowi Skarbu Śląskiego we Wrocławiu. Z jego polecenia asesor górniczy Reinchhardt i przysięgły górniczy Isaak Salomon prowadzili badania geologiczne w rejonie Rybnika. W roku 1788 wynikiem prowa­dzonych badań było odkrycie bogatych złóż węgla na terenie Biertułtów, Niewia­domia, Niedobczyc, Rydułtów, Czerwionki i Dębieńska.

Wzgórze na granicy Biertułtów, Niewiadomia i Niedobczyc, zwane „Babią górą”, dało początek górnictwu węglowemu na tych ziemiach. Kopalnia „Hoym” została założona w 1792 roku w Biertułtowach, na południowym zboczu „Babiej góry”, a jedynie skrawek pola górniczego „Hoym” znajduje się na terenie Niewiadomia Górnego. W latach 1792–1810 kopalnia podlegała zarządowi Kamery Wojenno­‑Dominalnej we Wrocławiu, a następnie przeszła na Skarb Państwa Pruskiego. Dodać tu trzeba, że jest to pierwsze pole górnicze nadane w tym regionie. Kopalnia „Hoym” („Ignacy”) działała w ramach kopalni „Rydułtowy” do roku 2008 (ostatnie wydobycie w 1995).

Warto wspomnieć o dodatkowych nadaniach, jakie miały miejsce w 1792 roku dla kopalń: „Minette” w Bujakowie, eksploatowanej do 1801 roku, „Neues Glück” w Laskowicach, działającej w latach 1798–1806, oraz „Leopold” w Ornontowicach, funkcjonującej samodzielnie do 1886. Były to najstarsze nadania w rejonie Rybnika. W 1803 roku otwarto w Radoszowach kopalnię „Wilhelm” którą jednak po kilku latach zlikwidowano z powodu małej rentowności. W 1820 roku kopalnia ta została nadana ponownie pod nazwą „Julia”, w 1856 roku przyłączono ją do istniejącej od 1843 roku kopalni „Leo” w Rydułtowach, należącej do Josefa Domsa z Raciborza. Do najważniejszych kopalń rybnickich należała „Charlotte” koło Czernicy, założona w 1806 roku przez właściciela majątku von Sack. Właściciele kopalni zmieniali się kilkakrotnie, a w 1843 roku nabył ją lekarz Karol Kun z Wojnowic. W 1807 roku powstała kopalnia „Antoni” (przemianowana później na „Szczęście Antoniego”) między Dębieńskiem a Jaśkowicami, której właścicielami byli od 1831 roku książęta raciborscy. W 1840 roku aptekarz Fritze z Rybnika uzyskał w Pszowie nadanie górnicze pod nazwą „Anna”. Kopalnia ta była eksploatowana od 1844 roku, a w latach 1856–1864 wykupili jej udziały spadkobiercy Josefa Domsa. W 1841 roku powstała koło Biertułtów kopalnia „Reden”.

Rok 1873 stanowił w Zagłębiu Górnośląskim punkt szczytowy okresu dobrej koniunktury, poprzedzający długotrwały kryzys i depresję gospodarczą w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. W okręgu rybnickim były w tym roku czynne 22 kopalnie, które wydobyły łącznie 328 tys. ton węgla kamiennego i zatrudniały 2595 robotników. Stanowiło to 4,2 % wydobycia i prawie 8 % zatrudnienia w całym przemyśle węglowym Górnego Śląska. W tych warunkach większość kopalń rybnickich nie zdołała przetrwać kryzysu. Liczba czynnych zakładów zmniejszyła się już w 1875 roku do 10, a w 1881 roku do 8.

Z miejscowych przedsiębiorstw zdołało przetrwać kryzys gwarectwo „Charlotte”, ponadto powstało (w 1903 roku) nowe przedsiębiorstwo pod nazwą Rybnickie Gwarectwo Węglowe. Twórcami Rybnickiego Gwarectwa Węglowego byli bogaci hurtownicy z rodziny Friedlaender. Pierwsze nadania górnicze w okręgu rybnickim nabył już w 1872 roku założyciel firmy Emanuel Friedlaender. Jego syn Fryderyk zakupił kopalnie „Emma” (obecnie „Marcel”), „Rymer”, „Anna” oraz liczne nie eksploatowane jeszcze pola górnicze. W 1859 roku kopalnia „Beatensglück” w Niewiadomiu, eksploatowana do roku 1919, od 1913 należała do Rybnickiego Gwarectwa Węglowego.

Skarb pruski, który już od lat sześćdziesiątych XIX wieku prowadził systematyczne badania geologiczne na całym Górnym Śląsku, uzyskał w latach 1890–1914 na obszarze ówczesnego powiatu rybnickiego prawie 300 km² nowych nadań na węgiel kamienny. W 1903 roku przystąpiono do budowy nowej kopalni państwowej „Knurów” koło Knurowa. Kompleks kopalń i pól górniczych w rejonie Dębieńska nabyła w 1896 roku spółka akcyjna Zjednoczone Huty Królewska i Laura, która w 1898 roku rozpoczęła tam budowę dzisiejszej kopalni „Dębieńsko”. Przy kopalni zbudowano również koksownię i destylarnię smoły pogazowej. W okolicach Chwałowic książę Guido Henckel von Donnersmarck uzyskał w latach 1875–1897 nadania górnicze o łącznej powierzchni prawie 45 km² i w 1903 roku rozpoczął tam budowę kopalni „Donnersmarck” (obecnie „Chwałowice”). W tym samym roku na polach górniczych należących do kopalni „Donnersmarck”, w pobliżu Boguszowic, rozpoczęto budowę szybów wydobywczych „Blücher”, które stały się zaczątkiem dzisiejszej kopalni „Jankowice”.

Wykaz kopalń powstałych na ziemi Rybnicko­‑Wodzisławskiej do roku 1939

Łącznie w 1913 roku było w okręgu rybnickim 9 czynnych kopalń, a dziesiąta znajdowała się w budowie. Kopalnie te należały do 6 różnych przedsiębiorstw. Były to duże zakłady wyposażone w nowoczesne maszyny odwadniające i wyciągowe, i posiadające niejednokrotnie zakłady pomocnicze oraz dalszej przeróbki, jak cegielnie, brykietownie, koksownie, elektrownie. Głębokość eksploatacji dochodziła do 400–500 m, a nowo budowany szyb wydobywczy kopalni „Knurów” osiągnął w 1914 roku nawet 575 m. Łączna produkcja kopalń rybnickich osiągnęła w 1913 roku 4611 tys. ton, co stanowiło już ponad 10 % wydobycia na całym Górnym Śląsku. Rozpoczęte w początkach XX wieku inwestycje kontynuowano również w latach I Wojny Światowej oraz początkowo w okresie powojennym. Dopiero trudności gospodarcze okresu międzywojennego wpłynęły na wstrzymanie dalszej rozbudowy kopalń. Łączne wydobycie w okręgu rybnickim doszło w 1918 roku do 5,2 milionów ton, a w 1929 roku — do 6,9 milionów ton. W zakresie stosunków własnościowych nastąpiły w latach międzywojennych stosunkowo niewielkie zmiany. Najważniejszą z nich było przejęcie kopalni „Knurów” wraz z innymi kopalniami skarbowymi w przyznanej Polsce części Górnego Śląska na własność państwa polskiego i wydzierżawienie polsko­‑francuskiej spółce „Skarboferm”.

W 1937 roku kopalnia „Dębieńsko” wraz z całym majątkiem Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa przeszła na własność Wspólnoty Interesów Górniczo­‑Hutniczych. Rybnickie Gwarectwo Węglowe nabyło w 1930 roku większość udziałów gwarectwa „Charlotte” i przejęło w administrację kopalnię „Rydułtowy”. Kryzys gospodarczy skłonił jednak kierownictwo przedsiębiorstwa do przejściowego unieruchomienia tej kopalni w latach 1932–1936. Również książę Guido Henckel von Donnersmarck w latach trzydziestych przejściowo unieruchomił swoje kopalnie w okręgu rybnickim z powodu braku zbytu, co doprowadziło nawet do konfliktu z polskimi władzami, usiłującymi nie dopuścić do wzrostu bezrobocia wśród górników.

W Gorzyczkach czeska spółka akcyjna pod nazwą Zachodnioczeski Związek Górniczy rozpoczęła w 1914 roku budowę nowej kopalni węgla „Fryderyk”, jednak z powodu złych warunków geologicznych już w 1923 roku wstrzymała wydobycie. W okresie okupacji hitlerowskiej kopalnie rybnickie, z wyjątkiem tylko 2 zakładów należących do Donnersmarcka („Chwałowice” i „Jankowice”), zostały przejęte przez niemiecki koncern państwowy Hermann Göring.

Po II Wojnie Światowej — 3 marca 1945 roku utworzono Rybnickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego w Rybniku (z początkową siedziba w Katowicach), które objęło kopalnie: „Rydułtowy”, „Anna”, „Ignacy”, „Rymer”, „Emma”, „Dębieńsko”, „Silesia”, „Knurów” (przekazaną 20.03.1945 roku do Gliwickiego ZPW) oraz (od 20.03.1945 roku) „Chwałowice” i „Jankowice”. Od 1.01.1947 roku kopalnię „Silesia” przejęło Jaworznicko­‑Mikołowskie ZPW, Rybnickie ZPW otrzymało wiele nowo zbudowanych kopalń, a jego siedzibę przeniesiono 1.01.1978 roku do Jastrzębia­‑Zdroju. W 1981 roku należały do niego kopalnie: „Rydułtowy”, „Anna”, „Rymer”, „Marcel”, „Chwałowice”, „Jankowice”, „1 Maja”, „Jastrzębie”, „Moszczenica”, „Manifest Lipcowy”, „Borynia”, „XXX­‑lecia PRL”, „ZMP” oraz „Suszec­‑Kaczyce­‑Pawłowice” (w budowie), które 1.10.1982 roku weszły w skład Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu­‑Zdroju.

Rybnicko­‑Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe — istniejąca w latach 1984–1988 struktura organizacyjna, grupująca kopalnie Rybnickiego Okręgu Węglowego. Gwarectwo powstało na bazie Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu­‑Zdroju. W skład Rybnicko­‑Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego wchodziły następujące kopalnie: „Anna”, „Borynia”, „Chwałowice”, „Jankowice”, „Jastrzębie”, „Krupiński”, „Manifest Lipcowy”, „Marcel”, „Moszczenica”, „Morcinek”, „Rydułtowy”, „Żory”.

Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30.12.1988 roku (z dniem 1.01.1989 roku) przekształcono Rybnicko­‑Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe (działające od roku 1984) w Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe”. PEW „Południe” podlegało Wspólnocie Węgla Kamiennego utworzonej 23.10.1987 roku (siedziba w Katowicach). PEW „Południe” zostało zlikwidowane decyzją Ministerstwa Przemysłu 11 grudnia 1989 roku, jednak funkcjonowało do 30 kwietnia roku 1990 jako PEW „Południe” w likwidacji. Część kopalń uzyskała niezależność ekonomiczną i funkcjonowała samodzielnie, pozostałe działały w Rejonowych Inspektoratach Wspólnoty Węgla Kamiennego do momentu uzyskania niezależności ekonomicznej. Samodzielność z PEW „Południe” na początku uzyskały kopalnie: „Manifest Lipcowy”, „XXX­‑lecia PRL”, „Jankowice”, „Bolesław Śmiały”. Zakłady podlegały bezpośrednio Ministerstwu Przemysłu. Po Rybnickim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego (z siedzibą wpierw w Radlinie i Katowicach, potem w Rybniku, w końcu w Jastrzębiu­‑Zdroju) przekształconym w Zrzeszenie Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu­‑Zdroju, kolejno w Rybnicko­‑Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe, utworzono przedostatnią organizację skupiającą kopalnie w naszym rejonie, Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe” (PEW). W styczniu utworzono 4 Przedsiębiorstwa Eksploatacji Węgla w Zagłębiu Górnośląskim oraz jedno w Zagłębiu Dolnośląskim (Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Dolny Śląsk”): „Południe” z siedzibą w Jastrzębiu­‑Zdroju, „Północ” z siedzibą w Katowicach, „Wschód” z siedzibą w Sosnowcu, „Zachód” z siedzibą w Zabrzu. PEW „Południe” skupiało 16 kopalń i 5 zakładów pomocniczych. W jego struktury włączono Kopalnię Węgla Kamiennego „Bolesław Śmiały” (Łaziska Górne), ale poza organizacją znalazła się Kopalnia Węgla Kamiennego „Szczygłowice” oraz Kopalnia Węgla Kamiennego „Knurów” (włączono je do PEW „Zachód”). Naczelnym dyrektorem PEW „Południe” został Andrzej Kapłanek, były dyrektor Kopalni Węgla Kamiennego „Dębieńsko”.

Rybnicka Spółka Węglowa Spółka Akcyjna — jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, skupiająca obiekty górnicze w rejonie rybnickim, powstała w 1993 roku, zlikwidowana w 2003 roku. Siedziba spółki mieściła się przy ulicy Jastrzębskiej 10 w Rybniku.

Kompania Węglowa SA rozpoczęła działalność 1.02.2003 roku i przejęła należące do RSW kopalnie: „Rydułtowy­‑Anna”, „Marcel”, „Chwałowice”, „Jankowice”. Jastrzębska Spółka Węglowa SA — największy w Polsce producent węgla koksowego, powstała 1.04.1993 roku jako jednoosobowa spółka Skarbu Państwa z siedzibą w Jastrzębiu­‑Zdroju na bazie części Rybnicko­‑Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego. W chwili rozpoczęcia działalności do spółki należały następujące kopalnie: „Borynia”, „Jastrzębie”, „Krupiński”, „Morcinek”, „Moszczenica”, „Pniówek”, „Zofiówka”. W 1994 roku kopalnie „Moszczenica” i „Jastrzębie” połączono razem w KWK „Jas­‑Mos”. W roku 2000 zakończono likwidację KWK „Morcinek”. 12.12.2006 podjęto uchwałę w sprawie zainicjowania procesu połączenia KWK „Budryk” SA w Ornontowicach i Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA. Obecnie do spółki należy 6 kopalń oraz szereg podmiotów gospodarczych jak: Zakład Logistyki Materiałowej, Spółka Energetyczna Jastrzębie SA, Jastrzębska Spółka Kolejowa Spółka z o.o., Polski Koks SA i inne.