KWK „Żory” w Żorach
Andrzej Ciołek, Ryszard Tkocz
Dane podstawowe
- Nazwa kopalni: KWK „Żory”, w użyciu były też nazwy KWK „Świerklany w budowie”, a w pewnym okresie KWK „ZMP”;
- lokalizacja: Żory;
- obszar kopalni został ustalony na 16,7 km², a teren górniczy kopalni na 19,6 km²;
- początek budowy: 1974 rok;
- pierwsza eksploatacja: ;
- wydobycie docelowe: 5000 ton/dobę;
- zatrudnienie: 4000 osób;
- likwidacja kopalni: 1997 rok.
Opis kopalni
Kopalnia „Żory” (nazywana początkowo „Świerklany w budowie”, a w pewnym okresie KWK „ZMP”) została wybudowana w latach 70‑tych, wchodząc w skład ówczesnego Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. Obszar górniczy (OG „Borynia I”) kopalni został ustalony na 16,7 km², a teren górniczy kopalni na 19,6 km².
Pierwsze prace udostępniające projektowanej kopalni „Świerklany” rozpoczęto w 1974 roku. W pierwszym etapie drążono przekopy udostępniające na poziomie 400 m od strony kopalni „Jankowice” oraz 580 m i 705 m od strony kopalni „Borynia”. Następnym etapem było drążenie szybów I i II oraz wyrobisk technologicznych w rejonie szybów. Prace te ukończono w 1979r.
Pierwszą eksploatację rozpoczęto w pokładzie 357/1 na poziomie 705.
W następnych latach kontynuowano roboty badawczo‑udostępniające oraz przygotowawcze w pokładach węgla. Roboty górnicze ukierunkowane były na przygotowanie frontu eksploatacyjnego w parcelach określonych jako bilansowe i przemysłowe w dokumentacjach geologicznych i projektach zagospodarowania złoża.
Złoże KWK „Żory” udostępnione zostało przez szyby główne, leżące w południowo‑zachodniej części obszaru górniczego:
- Szyb I — wdechowy, zjazdowo‑materiałowo‑wentylacyjny, o średnicy 8,0 m, zgłębiony do głębokości 875,2 m;
- Szyb II — wydechowy, wydobywczy, o średnicy 7,5 m, zgłębiony do głębokości 923,2 m.
Złoże KWK „Żory” udostępnione zostało systemem poziomych wyrobisk kamiennych zwanych przekopami i wytycznymi.
Kopalnia posiadała dwa poziomy wydobywcze:
- poziom 580 m z odstawą i odbiorem na kopalnię „Borynia”,
- poziom 705 m z odstawą na Szyb II.
Poziom wentylacyjny 400 m w południowo‑zachodniej części obszaru górniczego przechodził w przekop łączący i łączył się z wyrobiskami kopalni „Jankowice”.
Poziom 830 m był rozpoczęty — miał zastąpić poziom 580 m.
Kopalnię „Żory” zbudowano na złożu o bardzo trudnych warunkach geologicznych, zaliczonych do III grupy zmienności z docelowym wydobyciem 5000 ton/dobę. Kopalnia od początku istnienia borykała się z dużymi problemami techniczno‑ekonomicznymi wynikającymi z trudnych warunków geologiczno‑górniczych (zanieczyszczenie urobku, silne zuskokowanie złoża, małe miąższości pokładów, krótkie wybiegi ścian) nie osiągając zwykle planowanego, narzuconego odgórnie, poziomu wydobycia. Wyrobiska udostępniające oraz przygotowawcze w pokładach odsłaniały zwykle znacznie bardziej skomplikowany obraz struktury, a zwłaszcza tektoniki złoża oraz często mniejszą zasobność i mniej korzystne parametry jakościowe pokładów w porównaniu do pierwotnych założeń.
Eksploatacja w byłej kopalni „Żory” koncentrowała się zasadniczo w dwóch rejonach obszaru górniczego, to jest w częściach południowej i północnej. W części północnej złoża eksploatowano pokłady 313/1, 315/1 i 318/1, natomiast w części południowej pokłady 357/1, 358/1, 358/2‑3 i 359/3 w partii „Z”. W partii centralnej eksploatację prowadzono w następujących pokładach: 325/1, 325/2, 327/1‑2, 327/4 i 327/5. W pokładach 336/2, 344/4, 346/1, 347/1 i 361/1 wykonano tylko pojedyncze wyrobiska o charakterze badawczym.
KWK „Żory” była likwidowana w dwóch okresach. Pierwszą decyzją o całkowitej likwidacji była decyzja Ministra Przemysłu i Handlu z lipca 1992 roku. Decyzja ta została uchylona w marcu 1993 roku i zamieniona na częściową likwidację. Warunkiem decyzji uchylającej całkowitą likwidację było zlikwidowanie pola północnego obszaru górniczego, zmniejszenie zatrudnienia kopalni z 4000 osób do 1750 oraz utrzymanie dobowego wydobycia w wysokości 4500 ton/dobę. Takie parametry kopalnia osiągnęła w 1995 roku. W okresie od marca 1994 roku na podstawie opracowanego planu ruchu likwidacji pola północnego zlikwidowano północną część obszaru górniczego. Kopalnia skoncentrowała się wówczas na bardziej rozpoznanych i pewniejszych zasobach w centralnej i południowej części złoża.
Będąca w tym czasie odrębną jednostką organizacyjną (przedsiębiorstwem państwowym), nie mając własnego zakładu przeróbczego, własnego systemu odwadniania i składowania skał płonnych, zmuszona była korzystać z ciągów technologicznych sąsiednich kopalń Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA na warunkach ustalonych przez tę Spółkę.
Dokonano przekształcenia KWK „Żory” z przedsiębiorstwa państwowego w Spółkę Akcyjną, aby w przyszłości dokonać połączenia dwóch spółek akcyjnych i połączyć kopalnię „Żory” z kopalnią „Borynia”.
W latach 1995–1996 trudności finansowo‑ekonomiczne zostały spotęgowane czynnikami niezależnymi od kopalni, a zwłaszcza:
- ograniczeniem zapotrzebowania na węgiel,
- wyłączeniem cen węgla z reguł gry rynkowej, przy jednoczesnym urynkowieniu sektorów gospodarki pracujących na potrzeby górnictwa,
- zatorami płatniczymi obejmującymi całą gospodarkę, narażającymi kopalnię na duże straty w warunkach wysokiej inflacji,
- wyeliminowanie kopalni z rynku krajowego i niekorzystnych cen w eksporcie.
Sytuacja ta uniemożliwiała dalsze sprawne funkcjonowanie kopalni. Program zakładający pogłębiane zadłużenia, szczególnie istniejącego na rynku eksportowym, nie znalazł poparcia przez właściciela — Skarb Państwa i podjęto decyzję całkowitej likwidacji w maju 1996 roku. Roboty przygotowawcze zatrzymano w czerwcu, a eksploatacyjne w październiku 1996 roku.
Wyrobiska poziome zostały zlikwidowane przez otamowanie, szyby zasypano. Proces likwidacji wyrobisk zakończono w 1997 roku. Wyrobiska kopalni do niczego nie zostały wykorzystane. Zatopieniu uległy wyrobiska na poziomie 830 oraz część wyrobisk na poziomie 705 do rzędnej wysokości 411,4 m, tworząc zbiornik wodny o pojemności około 209 192 m³.
W ramach likwidacji obiektów, była przeprowadzona likwidacja szybów I i II KWK „Żory”. Szyb I o średnicy 8 m i głębokości 875,2 m był szybem zjazdowo‑materiałowym, pełniącym funkcję szybu wdechowego, wyposażony był w dwa urządzenia wyciągowe typu klatkowego. Dno szybu stanowił korek z betonu grubości 0,5 m. Szyb II o średnicy 7,5 m oraz głębokości 923,2 m był szybem wydobywczym pełniącym również funkcję szybu wydechowego, był wyposażony w jedno urządzenie wyciągowe skipowe. Dno szybu stanowił korek z betonu grubości 0,5 m. W oparciu o „Dokumentację techniczną likwidacji szybów I i II KWK »Żory« ” opracowaną przez Ośrodek Badawczo‑Rozwojowy Budownictwa Górniczego „BUDOKOP” z siedzibą w Mysłowicach, do likwidacji wyżej wymienionych szybów przystąpiono w listopadzie 1996 roku, a samo zasypywanie w czerwcu 1997 roku. Wloty do szybów pod koniec 1997 roku zamknięto płytami żelbetonowymi. W oparciu o analizę warunków hydrogeologicznych w rejonie likwidowanych szybów w celu odizolowania wód czwartorzędowych mogących dopływać do szybów od wód karbońskich postanowiono wykonać korki iłowe o długości około 10 m obejmujące spągową część warstw czwartorzędowych (około 8 m) i strop iłów mioceńskich (około 2 m). Takie usytuowanie korków iłowych stanowiło przedłużenie warstwy izolacyjnej jaką stanowią iły mioceńskie. Ponadto, w przypadku obniżania się korka w wyniku zagęszczania się materiału zasypowego znajdującego się poniżej korka nie nastąpi przerwanie warstwy izolacyjnej. Likwidacja szybów I i II wraz z zaniechaniem pompowania wody na powierzchnię spowodowała powolne spiętrzenie i wystąpienie przelewu do KWK „Borynia”. Materiałem zasypowym był pozyskany bezpośrednio z zakładu przeróbczego kopalni „Borynia” kamień popłuczkowy jak również pyły dymnicowe z Elektrowni „Rybnik” oraz ił o konsystencji plastycznej do wykonawstwa korków uszczelniających dla zapobiegania wydzielaniu się metanu i mieszaniu się wód czwartorzędowych z karbońskimi. Roboty zasypowe były prowadzone równolegle, a materiał zasypowy był podawany w sposób ciągły, wypełniona pustka posiadała objętość około 88 000 m³. Technologia likwidacji szybów zakładała, że zasypywane szyby będą na całej swej długości wyrobiskami szczelnie wypełnionymi nieprzepuszczalnym korkiem o dużej wytrzymałości na ściskanie. Jednocześnie zapewniono nienaruszalność stosunków wodnych KWK „Żory”. Z punktu widzenia likwidacji szybów, kapitalne znaczenie ma zabezpieczenie ich wlotów przed dopływem metanu do rur szybowych i przemieszczaniem się materiału zasypowego do poziomych wyrobisk podszybia. Rolę tę spełniają tamy izolacyjno‑przeciwwybuchowe o długości około 8 m i wytrzymujące ciśnienie około 1 MPa. Tamy zostały usytuowane we wlotach szybowych, w odległości od osi szybów powyżej 20 m. Obydwa szyby zamknięte są żelbetonowymi płytami, które mogą służyć jako obiekty mostowe do obciążeń drogowych. Zaprojektowane i wykonane żelbetowe płyty zamykające wlot do gardzieli szybów posiadają dopuszczenie na składowanie na nich materiałów budowlanych w takich ilościach, aby nie przekroczyły obciążenia 12 kPa.
Kopalnia „Żory” była jedną z pierwszych kopalń Rybnickiego Okręgu Węglowego, która była postawiona w stan likwidacji. Likwidacja przebiegała zgodnie z Programem likwidacji oraz planem Ruchu likwidacji. Najlepszym rozwiązaniem w całym tym procesie była alokacja załogi, a wręcz można powiedzieć, że nikt z zatrudnionych nie pozostał bez pracy lub skorzystał z innych przywilejów jakie wówczas były do wykorzystania.
Majątek po kopalni został w pewnej proporcji zagospodarowany pozytywnie i jest wykorzystywany dzisiaj przez wiele podmiotów gospodarczych. Jednak można również stwierdzić, że niektóre obiekty nabyte przez podmioty gospodarcze w 1999 roku nie zostały zagospodarowane, a wręcz zostały doprowadzone do stanu nieużywalności.