Sytuacja kopalń rybnickich w 1945 roku

Przed wkroczeniem wojsk radzieckich na teren miasta Rybnika i powiatu rybnickie­go, na tym rejonie funkcjo­nowało 9 kopalń węgla kamien­nego: „Anna”, „Rymer”, „Emma”, „Charlotte”, „Hoym” („Ignacy”), „Knurów” i „Dębieńsko”, które były własnością koncernu „Reichs­verke AG für Erzbergbau und Eisen­hütten »Hermann Göring« ”. Natomiast pozostałe dwie kopalnie „Blücher” („Jankowice”) i „Donnersmark” („Chwało­wice”) należały do świerkla­niecko­‑tarno­górskiej linii Donners­marcków.

W końcowym okresie wojny 38 % załóg kopalń stano­wili jeńcy wojenni, kobiety, młodo­ciani, więźniowie i robot­nicy przymu­sowi. W wyniku działań wojennych kopalnie nie poniosły większych szkód, za wyjątkiem kopalń: „Anna”, „Chwało­wice” i „Dębieńsko”. Kłopoty z odwadnia­niem miały kopalnie „Knurów”, „Janko­wice” i „Rymer”, gdyż zakłady te nie posia­dały własnych elektrowni, a linie wyso­kiego napięcia były poprze­rywane. W po­zostałych kopalniach czynne były własne elektrownie:

• w KWK „Rydułto­wy” — 2 turbo­zespoły o mocy 8,9 MW,
• w KWK „Anna” — 3 turbo­zespoły o mocy 18,3 MW,
• w KWK „Chwało­wice” — 2 turbo­zespoły o mocy 6,2 MW,
• w KWK „Dębieńsko” — 2 turbo­zespoły o mocy 6,3 MW,
• w KWK „Ignacy” — 2 turbo­zespoły o mocy 2 MW,
• w KWK „Emma” — 3 turbo­zespoły o mocy 22,6 MW.

Po przejęciu terenów przez Armię Czerwoną, kopalnie były podporząd­kowane wojskowej administracji radzieckiej, która kiero­wała nimi przy udziale pracowni­ków miejscowych. Spośród zatrudnio­nych w kopalniach deporto­wano do Związku Radziec­kiego wielu górników. I tak z kopalni „Anna” — 190 osób, „Chwało­wice” — 24 osoby, „Dębieńsko” — 86 osób, „Emma” — 26 osób, „Ignacy” — 35 osób, „Janko­wice” — 96 osób, „Ryduł­towy” — 27 osób, „Rymer” — 23 osoby oraz z kopalni „Knurów” — 76 osób.

Przejęcie kopalń

Przejęcie kopalń przez władze radzieckie nastą­piło:

• „Knurów” w dniu 26 stycznia 1945 roku,
• „Emma”, „Rymer”, „Chwało­wice”, „Janko­wice” i „Dębieńsko” w dniu 26 marca 1945 roku,
• „Rydułtowy” i „Ignacy” w dniu 27 marca 1945 roku,
• „Anna” w dniu 29 marca 1945 roku.

W ko­palniach powsta­wały tymcza­sowe zarządy i wraz z niewielki­mi grupami robot­ników zabezpie­czały te zakłady przed rabun­kami i zato­pieniem.

W miesiącu lutym 1945 roku powstał Centralny Zarząd Przemysłu Węglo­wego przy współpracy z Aleksandrem Zawadzkim (późniejszym woje­wodą śląskim), kiero­wany przez Fryde­ryka Topolskie­go (przy udziale m.in. Józefa Tuchołki i Bolesła­wa Krupińskie­go), którego zadaniem było objęcie kopalń. W dniu 3 marca 1945 roku utwo­rzone zostało Rybnickie Zjedno­czenie Przemysłu Węglo­wego, któremu Centralny Zarząd Przemysłu Węglo­wego podporząd­kował począt­kowo:

• kopalnie: „Anna”, „Rymer”, „Emma”, „Ryduł­towy”, „Ignacy”, „Knurów”, „Dębieńsko” i „Silesia”,
• trzy koksownie: „Dębieńsko”, „Knurów”, i „Radlin”,
• brykie­townię, sześć elektrowni wyposa­żonych w genera­tory o mocy 64,5 MW, sześć cegielń, dwa tartaki, centralne warsztaty oraz 5 gospodarstw rolnych o powierzchni 800 ha.

Już 20 marca 1945 roku przeka­zano do Gliwickie­go Zjedno­czenia Przemysłu Węglo­wego kopalnię „Knurów” wraz z koksownią. Natomiast Rybnickie Zjedno­czenie Przemysłu Węglo­wego otrzy­mało w tym czasie dwie kopalnie: „Chwało­wice” i „Janko­wice”. ^[1]

W dniu 31 marca 1945 roku Rybnickie Zjedno­czenie przejęło kopalnie: „Ryduł­towy”, „Ignacy”, „Emma”, „Rymer” i „Chwało­wice”. W dniu 12 kwietnia 1945 roku do Zjedno­czenia włączono kopalnię „Anna”, natomiast w dniu 30 kwietnia 1945 roku roku kopalnię „Janko­wice”. Początko­wo centrala zjedno­czenia miała swoją siedzibę w Kato­wicach i Radlinie. ^[2] Naczelny Dyrektor i Dyrektor Techniczny przenieśli się na kopalnię „Emma” w Radlinie. W Katowi­cach swoją siedzibę miał pion handlowy i aprowizacja oraz część admi­nistracji. Część admi­nistracji przenie­siono do Radlina w dniu 15 maja 1948 roku.

Siedzibą zjedno­czenia od dnia 4 grudnia 1948 roku był wydzierża­wiony budynek zgroma­dzenia ojców werbistów w Rybniku — ulica Tadeusza Kościuszki 54.

Struktura organi­zacyjna górnictwa w tym czasie była nastę­pująca:

• zjedno­czenie było przedsię­biorstwem państwowym mającym osobowość prawną, zajmują­cym się wydo­byciem, zao­patrzeniem, admi­nistracją nierucho­mości, sprawami socjal­nymi, planowa­niem, statysty­ką, rachun­kowością, wzboga­caniem, przeróbką oraz zbytem węgla, koksu, brykietów i węglopo­dobnych,
• kopalnia miała kompe­tencje zakładu wytwór­czego,
• nadzór nad zjedno­czeniem pełnił centralny Zarząd Przemysłu Węglo­wego, który podlegał Ministerstwu Przemysłu.

Na stano­wisko Naczel­nego Dyrekto­ra RZPW powo­łano w dniu 3 marca 1945 roku Romana Dykacza, który funkcję tę sprawował do 1951 roku.

Zjedno­czeniem kierował Naczelny Dyrektor, któremu podle­gali kierow­nicy działów: robót górniczych, maszy­nowego, powierzchni oraz admi­nistracji.

W dniu 30 kwietnia 1945 roku Centralny Zarząd Przemysłu Węglo­wego ustalił schemat organi­zacyjny kopalń nie posia­dających zakładów zajmują­cych się przetwórstwem węgla. Zakładem kierował zawia­dowca kopalni, któremu podle­gali kierow­nicy trzech działów: robót górniczych, maszyno­wego i powierzchni oraz admi­nistracyjnego. ^[3] Natomiast schemat organi­zacyjny kopalni połą­czonej z zakła­dami ubocz­nymi przewi­dywał dyrektora zakładu, któremu podle­gali: zawia­dowca kopalni, naczelny inżynier elektrowni, naczelny inżynier maszy­nowy, naczelny inżynier koksowni oraz kierownik admi­nistracyjny. ^[4]

W dniu 3 stycznia 1946 roku uchwa­lona została ustawa nacjo­nalizacji, która była podstawą przejęcia przez państwo rybnickich kopalń. Przedsię­biorstwa otrzy­mywały w zarząd i użytko­wanie część majątku skarbu państwa. ^[5]

Wznowienie produkcji w 1945 roku

Po zakoń­czeniu działań wojennych rozpo­częto w kopalniach wydo­bycie:

• 2 lutego 1945 roku kopalnia „Dębieńsko”,
• 16 lutego 1945 roku kopalnia „Knurów”,
• w miesiącu kwietniu 1945 roku kopalnie „Anna”, „Rydułtowy”, „Rymer”, „Chwało­wice”,
• w miesiącu maju 1945 roku kopalnie „Ignacy” i „Jankowice”.

Do końca 1945 roku w kopalniach wydobyto 3,5 mln ton, co stano­wiło zaledwie 38 % wydo­bycia uzyska­nego w 1944 roku.

W styczniu 1945 roku zatrudnie­nie w kopalniach wyno­siło 22,1 tys. osób, natomiast na koniec miesiąca kwietnia 1945 roku liczba pracowni­ków kopalń wynosiła 12,3 tys. osób i stąd zaistniała konieczność zatrudnie­nia w kopalniach więźniów i jeńców niemieckich. Ponadto do kopalń przyjmo­wano reemigran­tów powraca­jących do kraju z Francji i Belgii. W 1946 roku rybnickie kopalnie wydobyły 5,6 mln ton węgla, przy zatrudnie­niu 24,8 tys. osób.

Wraz z kopalnia­mi proces pro­dukcyjny wznowiły również koksownie i brykie­townie:

• koksownia „Dębieńsko” nie przerwała pracy,
• koksownia „Knurów” prowa­dziła pro­dukcję przy pomocy II i III baterii, lecz z uwagi na brak energii elektrycz­nej pracę zakładu zatrzy­mano, a po wzno­wieniu dostaw prądu, urucho­miono tylko III baterię,
• w koksowni „Radlin” utrzymy­wano w ruchu baterię V i VI.

Dostar­czyły one w 1945 roku 448,9 ton koksu.

Brykie­townia przy kopalni „Rymer”, wyposa­żona w cztery prasy, wyprodu­kowała w 1945 roku 46,8 ton brykietów.

W 1946 roku w Niedobczy­cach urucho­miono „Rybnickie Zakłady Naprawcze” wykonu­jące liczne naprawy maszyn górniczych i urządzeń górniczych.

Plan odbudowy gospodarki (1947–1949)

Utwo­rzono Centralny Urząd Plano­wania, który opra­cował 3­‑letni plan odbu­dowy gospo­darki na lata 1947–1949. Zadaniem jego było przywróce­nie przedsię­biorstwom ich przedwojen­nych zdolności produkcyj­nych. Starano się urucho­mić służące maszyny i urządze­nia, ograni­czając nowe inwestycje do niezbędne­go minimum. Rozpo­częcie nowych inwestycji przewi­dywano w 1949 roku.

Centralny Zarząd Przemysłu Węglo­wego został przekształco­ny od 1 stycznia 1949 roku w przedsię­biorstwo państwowe i został wydzielo­ny z admi­nistracji państwowej. ^[6] Jego zadaniem było: koordyno­wanie, nadzoro­wanie, kontrolo­wanie i kierowa­nie dzia­łalnością gospo­darczą podległych zakładów. Kierował nim Gene­ralny Dyrektor.

W 1947 roku zainicjo­wano socja­listyczne współ­zawodnictwo pracy zmierza­jące do zwiększenia wydo­bycia. Stąd 17 listopada 1947 roku Centralny Zarząd Przemysłu Węglo­wego wydał zarzą­dzenie powołu­jące Komi­tety Współ­zawodnictwa Pracy oraz Refe­raty Współ­zawodnictwa w zakładach, dyrekcjach i centralnym zarządzie. W wyniku tego przepisu w 1949 roku podnie­siono normy pracy.

W latach 1947–1948 zlikwi­dowano przy rybnickich kopalniach obozy pracy, w których przeby­wali jeńcy niemieccy. Nadal zatrudnia­no więźniów. Od 1948 roku zatrudnia­no w kopalniach młodych ludzi z organi­zacji „Służba Polska” i z Bata­lionów Pracy. Pod koniec 1949 roku stano­wili oni 7 % załóg kopalń. Na podstawie rozkazu nr 36 z dnia 15 sierpnia 1949 roku gene­rała brygady Edwarda Ochaba, skiero­wano do kopalń żołnierzy Korpusu Górni­czego. Zadania planowe wykony­wano przy pomocy pracy górników w niedziele i święta. Spowo­dowało to uzyskanie 7 % wydoby­cia rocznego.

30 listopada 1949 roku przyznano górnikom szereg przywi­lejów zawartych w „Karcie Górnika”. Przywi­leje to:

• specjalne premie kwartalne (docho­dzące do 20 % zarobku podstawo­wego, zależnie od charakte­ru i czasu pracy),
• zwiększenie zasiłków wypadko­wych, chorobo­wych i rent,
• obni­żenie wieku emery­talnego (25 lat pracy pod ziemią i wiek 55 lat),
• przedłu­żenie urlopów wypoczynko­wych,
• wprowadze­nie praw hono­rowych (tytuły, odzna­czenia, dyplomy, odzna­czenia państwowe przyzna­wane po przepra­cowaniu określo­nego czasu pracy),
• uregulo­wano sprawy mundurów i stopni górniczych,
• prawo do otrzymy­wania co roku jedno­razowego bezpłatne­go biletu kolejo­wego przez górnika i jednej osoby z jego rodziny. ^[7]

Przywi­leje te miały związać pracowni­ków z kopalnią oraz zwiększyć wydajność pracy.

W 1947 roku w kopalniach zaczęły działać Referaty Ochrony Przemysłu. Pracowni­cy tych refe­ratów byli nieza­leżni od kie­rownictwa zakładu, a ich kompe­tencje były bardzo szerokie, umożliwia­jące kontrolę wszystkich aspektów pracy przedsię­biorstwa.

Z dniem 1 stycznia 1947 roku z Rybnickie­go Zjedno­czenia Przemysłu Węglo­wego wyłą­czona została KWK „Silesia” i przeszła ona do Jawo­rznicko­‑Miko­łowskiego ZPW. Ze struktury RZPW wyłą­czono również majątki rolne, przejęte w 1949 roku przez Państwowe Gospo­darstwa Rolne.

W niektórych kopalniach prowa­dzono niewielkie roboty inwesty­cyjne w okresie 1947–1949, były to kopalnie: „Anna”, „Ignacy”, „Janko­wice”, „Emma”, „Rydułto­wy” i „Rymer”.

Na podstawie zarzą­dzenia CZPW nr 96 z dnia 27 kwietnia 1949 roku zmieniono nazwę KWK „Emma” na „Marcel”.

Wydo­bycie węgla kamienne­go w rybnickich kopalniach w latach 1947–1949 wzrosło z 6,8 mln ton do 8,8 mln ton, zaś zatrudnie­nie z 19,5 tys. do 27 tys. pracowni­ków. ^[8]

W dniu 1 września 1948 roku utwo­rzono „Zjedno­czone Zakłady Gazu Koksowni­czego”, które zajmo­wały się rozprowa­dzaniem gazu koksowni­czego uzyski­wanego z rybnickich gazowni. Przejęły one sieć gazo­ciągów, oczyszczal­nie i tłocznie gazu uloko­wane przy koksowniach „Radlin”, „Dębieńsko” i „Knurów”.

Naczelnym dyrekto­rem Rybnickiego Zjedno­czenia Przemysłu Węglo­wego w tym czasie był Roman Dykacz.

Lata 1950–1955

Zało­żono, że w 1955 roku wzrośnie produkcja przemysło­wa o 198 % w porówna­niu do roku 1949, rolnicza o 50 %, inwestycje o 250 %, a realne dochody pracowni­ków o 47 %. Górnictwo miało otrzymać na inwestycje 26 mld zł, z czego przypa­dało na:

• moderni­zację starych kopalń — 19 mld zł,
• budowę nowych zakładów — 5 mld zł,
• przygoto­wanie prac na kopalniach, które mają powstać po 1956 roku — 1 mld zł.

Dla Rybnickie­go ZPW przezna­czono 6,8 mld zł.

W wyniku wybuchu wojny koreańskiej, dużą część środków skiero­wano na rozbudo­wę przemysłu zbroje­niowego. W 1953 roku doko­nano korekty planu przezna­czając część środków na przemysł konsump­cyjny. Powołano Państwową Komisję Plano­wania Gospo­darczego, która kontro­lowała całokształt spraw gospo­darczych PRL. W 1949 roku zlikwi­dowano Ministerstwo Przemysłu i Handlu. Sprawy górnictwa powie­rzono Ministerstwu Górnictwa i Energetyki.

Już w 1950 roku powstało przekształcone Ministerstwo Górnictwa. ^[11] Powierzono mu nadzór nad eksploatacją złóż węgla, jego przeróbką i uszlachetnianiem, prowadzeniem prac geologicznych, wytwarzaniem maszyn i urządzeń przeznaczonych dla górnictwa, dostarczaniem materiałów posadzkowych, prowadzeniem inwestycji, wprowadzaniem postępu technicznego. Do jego zadań należało prowadzenie prac naukowo­‑badawczych oraz kierowanie zatrudnianiem i szkoleniem zawodowym. ^[10]

Na mocy dekretu o przedsiębiorstwach państwowych ^[12] z dniem 1 stycznia 1951 roku kopalnie i koksownie uzyskały status samodzielnych zakładów. Nabyły one osobowość prawną, stąd mogły prowadzić własne rachunki bankowe, księgowość, gospodarkę materiałową oraz inwestycje. Przedsiębiorstwem kierował jednoosobowo dyrektor, powoływany i odwoływany przez ministra. Rada Ministrów określała zasady organizacji wewnętrznej i finansowej przedsiębiorstwa. Dyrektorowi kopalni podlegały bezpośrednio działy: planowania, norm pracy i płac, personalny, inspektor kontroli jakości oraz inspektor nadzoru górniczego. Kontrolował on pracę naczelnego inżyniera i dyrektora administracyjnego.

Zjednoczeniem nadal kierował Naczelny Dyrektor, któremu podlegali I Zastępca Dyrektora — Naczelny Inżynier i Zastępca Dyrektora do spraw Administracji i Handlu. Naczelnym Dyrektorem od 1951 do 1960 roku był Józef Farny.

Z dniem 1 października 1954 roku rybnickie górnictwo funkcjonowało na terenie powiatów: rybnickiego i wodzisławskiego. ^[13]

Mimo rozwoju współzawodnictwa pracy, zmalała w latach 1951–1955 wydajność pracy z 1804 kg w roku 1950 do 1634 kg w roku 1955. Zatrudniano coraz większą liczbę niedoświadczonych pracowników, była ogromna fluktuacja załóg, dekoncentracje załóg, wybieranie resztek i silnie zanieczyszczonych pokładów oraz nieumiejętne korzystanie z nowych maszyn i urządzeń, co spowodowało zmniejszenie się wydajności.

W celu poprawy sytuacji sporo środków przeznaczono na modernizację istniejących już zakładów, głownie KWK „Anna”, KWK „Chwałowice, KWK „Dębieńsko”, KWK „Ignacy”, KWK „Jankowice”, KWK „Knurów”, KWK „Marcel”, KWK „Rydułtowy”.

Do połowy lat pięćdziesiątych XX wieku na obszarze powiatu rybnickiego i wodzisławskiego wykonywano ponad 360 odwiertów poszukiwanych o łącznej długości 263 km. W rejonie tym do głębokości 1000 m znajdują się zasoby liczące 5,5 do 7,4 mld ton węgla, z czego 3,3 mld ton stanowił węgiel koksujący typów 35-37. ^[14] Nadkłady tworzyły silnie zawodnione warstwy czwartorzędu i trzeciorzędu, z licznymi uskokami i nachyleniami pokładów. Były też warstwy silnie zawodnione solanką, z zawartością metanu. Pomiędzy karbonem i nadkładem występowały zbiorniki piasków kurzawkowych. Ponadto znajdowały się tam warstwy termicznie zmienione, gdzie pokłady węgla ulegały zanikowi lub też występowały w formie szczątkowej, zaś towarzyszące im skały miały słabą wytrzymałość. ^[15]

Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego zleciła w 1952 roku Biuru Planowania Perspektywicznego w Katowicach opracowanie projektu zagospodarowania Rybnickiego Okręgu Węglowego. Dokument ten zakładał budowę nowych kopalń w rejonie Wodzisławia, Żor, Jejkowic i Kaczyc. Obejmował on obszar o powierzchni 491 km². ^[16] Na wniosek resortu górnictwa w 1954 roku, zwiększono ten obszar do 654 km². Projekt powyższy został powiększony o fragmenty powiatów wodzisławskiego, cieszyńskiego, pszczyńskiego i tyskiego. ^[17] W 1950 roku Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów podjął uchwałę w sprawie uruchomienia KWK „Mszana” w budowie w Wodzisławiu Śląskim. ^[18] W 1951 roku wykonano pierwsze wykopy pod budynki nowej kopalni. Jej pierwszym dyrektorem został Leszek Kropaczek. W dniu 29 lutego 1952 roku Minister Górnictwa wydał zarządzenie nr 70 o utworzeniu KWK „Mszana” w budowie. W tym samym czasie przystąpiono do głębienia szybu II i I oraz rozpoczęto budowę bocznicy kolejowej ^[19], a w 1953 głębienie szybu III. Przy głębieniu szybów występowały płynne piaski, kurzawki i pęczniejące iły, stąd zastosowano metodę mrożenia górotworu.

Wydobycie węgla kamiennego w Rybnickich kopalniach 1950–1955 zwiększyło się z 8,8 mln ton w 1949 roku do 11,2 mln ton w 1955 roku Natomiast zatrudnienie wzrosło z 19,5 tys. w roku 1949 do 27 tys. w roku 1955.

Biuro Projektów Przemysłu Węglowego w Gliwicach przystąpiło w 1954 roku do opracowania planów budowy KWK „Jastrzębie” w Jastrzębiu Zdroju. Prezydium Rządu podjęło uchwałę nr 458/55, zobowiązującą Ministra Górnictwa do wybudowania w rejonie miejscowości Jastrzębia i Moszczenica dwóch nowych kopalń węgla kamiennego.

W tym czasie po raz pierwszy pojawiła się koncepcja kompleksowego planu rozwoju górnictwa w rejonie rybnickim, który później otrzymał nazwę „Rybnickiego Okręgu Węglowego”. Został on przygotowany przez Biuro Projektów Planów Perspektywicznych w Katowicach. Zaplanowano budowę nowych kopalń „Kaczyce”, „Mszana II”, „Jankowice II” i „Paruszowiec”. Miały one powstać w latach 1965–1970 i wydobywać 6,5 mln ton węgla rocznie. ^[20] Pełnomocnikiem rządu do spraw rozwoju Rybnickiego Okręgu Węglowego mianowano posła Synorackiego. Funkcję tą pełnił w latach 1961–1967, później funkcję tą przejął w-c minister górnictwa Mieczysław Glanowski. Rybnicki Okręg Węglowy był okręgiem wymagającym zagospodarowania. Celem usprawnienia tego procesu powołano w 1956 roku w urzędzie Rady Ministrów Państwową Radę Górnictwa. Stanowiła ona organ doradczy dla premiera i rządu oraz opiniowała rozwój górnictwa węgla kamiennego, węgla brunatnego, rud miedzi, rud cynku i ołowiu, rud żelaza, siarki, soli, gazu ziemnego i ropy naftowej. Przez osobę Bolesława Krupińskiego, przewodniczącego Państwowej Rady Górnictwa, Polska była współorganizatorem komisji węglowej przy Europejskiej Radzie Gospodarczej Organizacji Narodów Zjednoczonych w Genewie oraz weszła w skład międzynarodowego komitetu organizacyjnego światowych kongresów górniczych. Był to okres intensywnego rozwoju górnictwa Europejskiego i Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali.

Znaczenie powyższych struktur upadło z chwilą ograniczenia działalności górnictwa węgla kamiennego w Europie w wyniku znacznych dostaw gazu ziemnego spod Morza Północnego, Algierii i ZSRR, a także w wyniku zwiększenia dostaw ropy naftowej z Bliskiego Wschodu, Ameryki i ZSRR oraz rozwoju energetyki nuklearnej (przede wszystkim w Australii, Chinach, Południowej Ameryce, USA, Wenezueli i innych krajach), przy wysokich kosztach produkcji węgla w Europie.

W latach 1950–1955 szczególny nacisk położono na rozbudowę przemysłu hutniczego, co pociągnęło za sobą konieczność dostaw koksu. Również wymagana była rozbudowa przemysłu chemicznego co spowodowało zwiększenie ilości węglopochodnych, a gaz koksowniczy miano zamiar użytkować jako cenny surowiec energetyczny. W celu wykonania tych założeń, w koksowniach trzeba było przeprowadzić szereg nowych inwestycji. ^[21] Stąd koksownie należące do rybnickiego ZPW podporządkowano w 1951 roku Zarządowi Przemysłu Koksowniczego (CZPK), którego siedzibę ulokowano w Zabrzu. Do 1954 roku podlegał on resortowi górnictwa, a od 1955 roku podporządkowany został Ministerstwu Hutnictwa. ^[22] Zakłady koksownicze należące do 1954 roku do Rybnickiego ZPW poważnie zmodernizowano.

Produkcja brykietów w KWK „Rymer” miała osiągnąć w 1955 roku poziom 135 tys. ton, tymczasem dostarczyła ona tylko 85 tys. ton. Spowodowane zostało to brakiem miału węglowego, wykorzystywanego jako paliwo przez inne dziedziny przemysłu oraz niewystarczającymi dostawami paku.

Lata 1956–1960

22 marca 1957 roku Ministerstwo Górnictwa połączono z Resortem Energetyki, tworząc Ministerstwo Górnictwa i Energetyki. Przemysł węglowy miał otrzymać w latach 1956–1960 25 mld zł na inwestycje z czego 19 mld zł przeznaczono na inwestycje w starych kopalniach, 5 mld zł na budowę kopalni — „Mszana”, zaś 1 mld wyasygnowano na budowę nowych kopalń: „Jastrzębie”, „Moszczenica” i „Szczygłowice”. ^[23]

W grudniu 1959 roku zlikwidowano samorząd robotniczy, wprowadzając w jego miejsce Konferencję Samorządu Robotniczego.

Pierwsze kompleksowe opracowanie Rybnickiego Okręgu Węglowego powstało w 1957 roku, obejmujące plany dalszego rozwoju rybnickiego górnictwa. Wymagałoby to wyasygnowanie na ten cel 120 mld zł. Założono, że do 1972 roku powstaną kopalnie: „Jastrzębie”, „Moszczenica”, „Paruszowiec”, „Żory II”, „Gogołowa”, „Szeroka”, „Żory III”, „Paruszowiec II”, „Żory IV” i „ Jejkowice I-IV”. Istniejące kopalnie: „Rydułtowy”, „Jankowice”, „Chwałowice”, „Rymer”, „Ignacy”, „Anna”, i kopalnia „Marcel” miały zostać zmodernizowane. ^[24] Sprawy związane z rozbudową górnictwa ROW były omawiane w marcu 1959 roku na III zjeździe PZPR. Przedstawił je minister Franciszek Waniołka. Zaakceptowano na nim plan budowy siedmiu kopalń. ^[25] Minister Górnictwa i Energetyki Jan Mitręga przekonał członków Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR o celowości budowy nowych kopalń węgla kamiennego. W 1959 roku stanowisko Pełnomocnika Zarządu do spraw Rozwoju ROW objął Aleksy Sieradzki.

W kopalni „Mszana” w dniu 30 kwietnia 1959 roku rozpoczęto eksploatację węgla. Przy pozyskiwaniu węgla wykorzystywano roboty strzałowe powietrzem — metoda Armstrong. Wydobyty węgiel transportowano wagonami do zakładu przeróbczego KWK „Marcel”. W tym samym roku rozpoczęto pracę stacji odmetanowania gazu wydzielającego się z kopalni. ^[28] W dniu 31 grudnia 1960 roku zarządzeniem nr 89 MGiE nazwano kopalnię „Mszana” imieniem „1­‑go Maja”. Również w 1960 roku pracę rozpoczął zakład przeróbczy.

W 1955 roku uchwałą prezydium rządu powołana została dyrekcja KWK „Jastrzębie” w budowie w Rybnickim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego. ^[29] W miesiącu styczniu 1957 roku ruszyła budowa kopalni „Moszczenica” w Jastrzębiu Zdroju. Ponieważ wydzielający się metan migrował przez nadkład na powierzchnię budowanego zakładu, przy budowie Szybu IV w 1959 roku wystąpił potężny wybuch metanu, który zniszczył stalową wieżę stojącą nad głębionym szybem. ^[30]

Lata 1961–1980

W dniu 1 stycznia 1963 roku oddano do eksploatacji KWK „Jastrzębie — Moszczenica”. Zarządzeniami MGiE nr 128 i 129 z dnia 31.12.1965 nastąpiło od dnia 01.01.1966 rozdzielenie kopalni „Jastrzębie — Moszczenica” na dwa samodzielne przedsiębiorstwa: KWK „Jastrzębie” i KWK „Moszczenica”. Dokonano też podziału obszarów górniczych, majątku i zadań, a także powołano odrębne dyrekcje. W 1966 roku oddano do użytku w KWK „Moszczenica” dwusystemowa płuczkę o wydajności 3,5 mln ton węgla rocznie. Natomiast w KWK „Jastrzębie” w 1969 roku uruchomiono płuczkę o wydajności 3,4 mln ton rocznie i flotację 78 o wydajności 683 mln ton rocznie. Przy KWK „Moszczenica” w latach 1966–1970 wybudowano elektrociepłownię.

W dniu 01.01.1961 roku rozpoczęto budowę KWK „Zofiówka”. Przy drążeniu szybów zastosowano metodę mrożenia górotworu do głębokości ponad 400 metrów. Pierwszy węgiel uzyskano 4 grudnia 1969 roku. W 1970 roku kopalnia otrzymała II systemowa płuczkę o wydajności 3,4 mln ton węgla i flotację przerabiającą 500 mln ton węgla rocznie. Przy kopalni wybudowano elektrociepłownię z dwoma kotłami wodnymi WPG40, kotłownię parową z dwoma kotłami parowymi OP140 i maszynownię z dwoma kondensacyjno upustowymi turbogeneratorami TC32 o mocy 32 MW. Zbudowano również sprężarki EK63 o wydajności 63000 m³/h wraz z całą towarzyszącą infrastrukturą techniczną. W 1979 roku zamontowano dodatkowo kocioł wodny WP70. ^[31]

W 1974 roku nastąpiła zmiana nazwy z KWK „Zofiówka” na KWK „Manifest Lipcowy”.

W 1967 roku Rybnickie Zjednoczenie ZPW zatwierdziło wstępny projekt budowy KWK „Borynia” o 5 szybach i wydobyciu 8 tys. ton węgla na dobę. Kopalnia otrzymała obszar górniczy o powierzchni 17,4 km^{2 [32]}. Od stycznia 1962 roku prowadzono budowę zakładu, natomiast 12.09.1962 roku Prezydium Komisji Planowania przy Radzie Ministrów zatwierdziło wstępny projekt budowy przy KWK „Borynia”. ^[33]

W listopadzie 1962 roku zarządzeniem Ministra Górnictwa i Energetyki powołano dyrekcję KWK „Zofiówka­‑Borynia­‑Pinówek” w budowie w Jastrzębiu­‑Zdroju.

Z dniem 01.01.1968 roku KWK „Ignacy” włączono do KWK „Rydułtowy” jako Ruch II.

W dniu 16.01.1969 roku Ministerstwo Górnictwa i Energetyki w miejsce dotychczasowego przedsiębiorstwa powołano dyrekcję KWK „Borynia­‑Pniówek” w budowie. W 1970 roku rozpoczęto budowę przy KWK „Pniówek”. Kopalnię „Borynia” w Szerokiej oddano do użytku w 1971 roku.

Plan budowy KWK „Pniówek” opracowało Biuro Projektów Górniczych w Gliwicach. Miała ona dostarczać do 5000 ton węgla na dobę oraz przyznano jej obszar górniczy 21,7 km².

W latach 1956–1970 wydobycie węgla w rybnickich kopalniach wzrosło z 11,7 mln ton do 26,5 mln ton, a zatrudnienie z 33,1 tys. do 70,2 tys. pracowników.

W 1967 roku przy KWK „Jastrzębie” utworzono Zakład Odmetanowania Kopalń Rybnickiego ZPW, który miał zadanie poszukiwania metanu występującego w nowych kopalniach ROW.

W latach 1966–1968 przy kopalni „Jankowice” wybudowano brykietownię, która miała dostarczać milion ton brykietów rocznie. Była to największa brykietownia w Polsce. W 1970 roku wyprodukowano 809 tys. ton brykietów. Po wybudowaniu brykietowni przy KWK „Jankowice” zmniejszono produkcje brykietów przy KWK „Rymer”. Zaniechano jej modernizacji i w 1969 brykietownia została zamknięta.

W 1976 r. rozdzielono ministerstwo Górnictwa i Energetyki, a utworzonemu Ministerstwu Górnictwa podporządkowano siedem zjednoczeń terenowych. ^[35]

W dniu 01.01.1976 roku KWK „Dębieńsko” odłączono od rybnickiego ZPW i przekazano ją do zabrzańskiego ZPW.

KWK „Borynia”, rozpoczęła wydobycie w dniu 04.12.1971 roku, a od 01.01.1972 roku, decyzją ministerstwa Górnictwa Energetyki zaczęła być samodzielnym przedsiębiorstwem. W latach 1976–1977 ukończono budowę zakładu przeróbczego zaprojektowanego do przerobu 7,2 mln ton węgla rocznie. ^[36]

Kontynuowana była budowa KWK „Pniówek”, którą oddano do użytku dnia 04.12.1974 roku i równocześnie uruchomiono część zakładu przeróbczego, a pozostały urobek przewożono do wzbogacania w kopalni „Manifest Lipcowy” i „Borynia”. Dla uczczenia 30 rocznicy powstania Polski Ludowej KWK „Pniówek” nadano nazwę KWK „XXX PRL”. Główny szyb wydobywczy „Ludwik” otrzymał basztową wieżę wyciągową i dwa automatyczne wyciągi skipowe o ładowności po 25 ton. W latach 1976–1977 obok szybu uruchomiono dwusystemowy zakład przeróbczy o wydajności 15 tys. ton na dobę. W latach 1977–1978 rozpoczęto budowę poziomu 860 i zapoczątkowano zagospodarowanie pola „Warszowice”, na którym planowano utworzenie poziomu 705. Zakład dostarczył w 1980 roku 2,6 mln ton węgla, przy zatrudnieniu 6,9 tys. pracowników.

Kopalnia wzbogaciła się również o ciepłownię z 3 kotłami wodnymi WLM-2,5. Była ona wykorzystywana przy budowie kopalni i pobliskich osiedli mieszkaniowych. W 1974 roku uruchomiona została kotłownia z trzema kotłami wodnymi WR-25. ^[37]

W 1975 roku zaczęto głębienie szybów wydobywczych w KWK „Świerklany” w Żorach. Natomiast w dniu 28.05.1979 roku otrzymała ona nazwę KWK „Związek Młodzieży Polskiej” (ZMP). Wydobycie rozpoczęła ona w dniu 01.01.1980 roku. Kopalnia nie posiadała zakładu przeróbczego. Przeróbka węgla tej kopalni była prowadzona w KWK „Borynia”. Do końca 1980 roku dostarczyła ona 206 tys. ton węgla. W tym samym roku zbudowano sprężarkę tłoczącą o wydajności 32 m³ na godzinę i ukończono budowę łaźni na 374 miejsca. Nowej kopalni przyznano obszar górniczy o pow. 16,8 km².

Na bazie opracowanych Założeń Techniczno Ekonomicznych Minister Górnictwa w 1975 roku utworzył obszar górniczy „Suszec” o powierzchni 16,5 km². Obejmował on tereny Kleszczowa, Rudziczki, Suszca i Kryr. Nowobudowana KWK „Suszec” miała zostać wybudowana w latach 1976–1985. Zakładano, że będzie ona wydobywać docelowo 12 tys. ton na dobę, przy zatrudnieniu 5,6 tys. osób. W październiku 1976 roku, po zamrożeniu górotworu przystąpiono do głębienia 1 szybu. Od 01.01.1978 roku nosiła ona nazwę KWK „Świerklany­‑Suszec­‑Kaczyce” w budowie. Założono zgłębienie 3 szybów: materiałowo­‑zjazdowego „Szyb I”, wydobywczego „Szyb II”, wentylacyjnego „Szyb III”. Założenia te zostały zatwierdzone w miesiącu maju 1978 roku przez Radę Ministrów, a plany zakładu opracowało Biuro Projektów Górniczych w Gliwicach. Głębienie szybów utrudniał stały dopływ wody i wydzielanie się gazu. Kopalnię „Suszec” oddano do użytku w dniu 03.12.1983 roku oraz na podstawie zarządzenia nr 11 Ministra Górnictwa i Energetyki nadano jej nazwę KWK „Krupiński” w Suszcu.

W 1977 roku rozpoczęto opracowywanie planów budowy KWK „Kaczyce” w Kaczycach. Zakład miał posiadać jeden poziom wydobywczy o głębokości 950 m, z którego planowano pozyskanie 6 tys. ton węgla na dzień. Planowany obszar eksploatacji określono na 22 km². Kopalnia „Kaczyce” została oddana do użytku w dniu 03.12.1986 roku. Plan ten został zatwierdzony przez Radę Ministrów w miesiącu maju 1978 roku.

Natomiast zarządzeniem Naczelnego Dyrektora Rybnicko­‑Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego, z dnia 17.11.1977 roku nadano jej nazwę KWK „Morcinek”.

W dniu 1 stycznia 1978 roku dyrekcję Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego przeniesiono z Rybnika do Jastrzębia Zdroju.

W latach 1971–1980 rybnickie kopalnie zwiększyły wydobycie węgla z 28,4 mln ton do 43,9 mln ton. W tym samym czasie zatrudnienie wzrosło z 70,2 tys. pracowników do 101 tys. zatrudnionych. ^[38]

Naczelnymi Dyrektorami Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego w tym czasie byli:

• Jerzy Kucharczyk w latach 1967–1974,
• Tadeusz Czechowicz w latach 1974–1976,
• Gerard Horak w latach 1976–1970.

Inna działalność w latach 1971–1980 poza wydobyciem węgla na terenie ROW

W dekadzie lat siedemdziesiątych XX wieku kopalnie ROW dostarczyły 2,5 mld m³ gazu, ^[39] W dniu 1 stycznia 1976 roku w Zabrzu powołano Zakład Gazowniczy ROW, z siedzibą w Świerklanach. Obejmował on południową część województwa katowickiego i całe województwo Bielskie.

W 1980 roku posiadał on 167 tys. odbiorców, do których gaz ziemny i koksowniczy dopływał za pośrednictwem linii liczącej 1,9 tys. km sieci przemysłowej i rozdzielczej. Zakład Gazowniczy ROW w Świerklanach skierował do odbiorców 633 mln m³ gazu. Był to gaz ziemny (421 mln m³) i koksowniczy (421 mln m³). ^[40]

Kolejnej reorganizacji zarządzania przemysłem koksochemicznym dokonano zarządzeniem nr 4/org/79 Ministra Hutnictwa. Powołał on Kombinat Koksochemiczny w Zabrzu, któremu podporządkowano koksownie: „Knurów”, „Dębieńsko” i „Radlin”.

Stale rosła produkcja w brykietowni przy KWK „Jankowice”, która w 1975 roku osiągnęła planowany poziom produkcji wynoszący 1 mln ton brykietów, dostarczając 60% krajowej produkcji. ^[41]

W latach 1976–1977 dostawy brykietów spadły do poziomu 970 ton. Zakład nie pracował w tym czasie przez 115 dni. Przyczyną tak długiego postoju był brak wagonów kolejowych i paku. W kolejnych latach produkcja ponownie przekroczyła poziom 1 mln ton. ^[42]

W dniu 31 grudnia 1972 roku uruchomiony został pierwszy blok energetyczny Elektrowni Rybnik. Do produkcji energii elektrycznej wykorzystywano gorsze gatunki węgla kamiennego dostarczanego przez rybnickie kopalnie. Były to głównie mieszanki energetyczne z przerostów i miałów. Kolejne bloki oddano do użytku:

• nr 2 31 maja 1973 roku,
• nr 3 20 października 1973 roku,
• nr 4 31 stycznia 1974 roku.

Spaliny odprowadzano do komina o wysokości 260 m. Wyprodukowany w elektrowni prąd kierowano do sieci za pomocą dwóch rozdzielni 110 i 120 kV. Węgiel dostarczano transportem kolejowym. Chłodzenie wody zapewniały dwie wysokie na 120 m chłodnie kominowe i sztuczny zbiornik wodny o powierzchni 520 ha. Kolejne 4 bloki energetyczne uruchomiono w dniach:

• nr 5 25 lutego 1978 roku,
• nr 6 30 czerwca 1978 roku,
• nr 7 31 października 1978 roku,
• nr 8 30 grudnia 1978 roku.

Powstał wtedy drugi komin o wysokości 300 m. Zakład od tego momentu dysponował mocą 1600 MW ^[43]. Była to największa elektrownia w ówczesnym województwie katowickim i jedna z czterech największych polskich elektrowni, zużywające rocznie ponad 4 mln ton węgla kamiennego.

Lata osiemdziesiąte XX wieku

Pogarszający się pod koniec dekady sukcesu poziom życia doprowadził w sierpniu 1980 roku do fali strajków, które przetoczyły się przez całą Polskę. W wyniku strajków podpisane zostały porozumienia przez strajkujących i władze państwowe w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu­‑Zdroju. Umożliwiły one powstanie niezależnej od władz „Solidarności”, będącej jednocześnie związkiem zawodowym i ruchem społeczno­‑politycznym ^[44]. Elementem porozumień sierpniowych miała stać się reforma socjalistycznej gospodarki.

We wrześniu 1980 roku powstała rządowa Komisja do spraw Reformy Gospodarczej.

W dniu 11 lutego 1981 roku Sejm powołał na stanowisko premiera gen. Wojciecha Jaruzelskiego, zaś sprawy gospodarcze nadzorował wicepremier Mieczysław Jagielski, sprawujący jednocześnie funkcje szefa Komitetu Gospodarczego. Pierwszym posunięciem nowego rządu było ograniczenie zakresu prowadzonych inwestycji centralnych.

W dniu 3 lipca 1981 roku utworzono ponownie urząd Ministra Górnictwa i Energetyki. ^[45] Równocześnie uchwałą sejmu ze stanowiska odwołano Ministra Górnictwa Mieczysława Glanowskiego, powierzając to stanowisko gen. dyw. Czesławowi Piotrowskiemu.

W sierpniu 1981 roku pogarszający się stan gospodarki, doprowadził do powołania, mającego specjalne pełnomocnictwo „Operacyjnego Sztabu Antykryzysowego” (OSA). Do jego najważniejszych zadań należało zwiększenie wydobycia węgla. ^[46]

W dniu 18 października 1981 roku powołano na stanowisko sekretarza KC PZPR gen. Wojciecha Jaruzelskiego.

25 września 1981 roku sejm uchwalił ustawę o przedsiębiorstwie państwowym. ^[47] Przedsiębiorstwo państwowe działało według zasad „Trzy S”: miało ono być „samodzielne”, „samorządne” i „samowystarczające”. Przedsiębiorstwo na podstawie przygotowanego planu, posiadało osobowość prawną i samodzielnie gospodarowało częścią mienia ogólnonarodowego. Było ono reprezentowane przez dyrektora i posiadało samorząd w postaci rady pracowniczej.

Również w dniu 25 września 1981 roku uchwalona została ustawa o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego. ^[48]

Na podstawie dekretu wydanego przez Radę Państwa PRL wprowadzono 13 grudnia 1981 roku stan wojenny i dopuszczono możliwość militaryzacji gospodarki.

Dekretem tym zawieszono działalność związków zawodowych i zawieszono działalność samorządu załóg przedsiębiorstw państwowych. ^[49] Przeciwko jego wprowadzeniu zaprotestowały załogi wielu przedsiębiorstw, które podjęły strajk.

W Rybnickim Zjednoczeniu PW strajk podjęły kopalnie: „Manifest Lipcowy”, „Jastrzębie”, „Moszczenica”, „XXX-lecie PRL”, „1-go Maja”, „Borynia”, „ZMP”, „Anna” i „Jankowice”.

Konsekwencją ustaw z dnia 25 września 1981 roku była uchwała nr 242 Rady Ministrów, która z dniem 1 stycznia 1982 postawiła w stan likwidacji zjednoczenia istniejące od 1945 roku. Termin ten dla górnictwa został przeniesiony do dnia 31 marca 1982 roku.

Do końca 1981 roku Naczelnym Dyrektorem RZPW był Gerard Horak.

Na mocy zarządzenia nr 54 Ministerstwa Górnictwa i Energetyki z dnia 31 lipca 1982 roku kopalnie węgla kamiennego stały się przedsiębiorstwami. ^[50]

W dniu 2 sierpnia 1982 roku Rada Ministrów podjęła uchwałę nr 164/82, która ustanowiła obowiązkowe zrzeszenia, grupujące kopalnie węgla kamiennego, działające jako zakłady użyteczności publicznej. Zostały one powołane z dniem 1 października 1982 roku na okres 5 lat. Utworzono z tym dniem „Zrzeszenie Kopalń Węgla Kamiennego” w Jastrzębiu­‑Zdroju.

Naczelnym Dyrektorem Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w latach 1981–1984 był Alfred Budziński.

Do zrzeszenia tego należały kopalnie: „Anna”, „Borynia”, „Chwałowice”, „Jankowice”, „Jastrzębie”, „Marcel”, „1-go Maja”, „Rydułtowy”, „Rymer”, „Moszczenica”, „Manifest Lipcowy”, „Suszec” i „XXX-lecia PRL” oraz zakłady pomocnicze: Przedsiębiorstwo „TRANSGÓR” w Rybniku, Przedsiębiorstwo Remontowo­‑Budowlane PW w Rybniku, Przedsiębiorstwo Transportu Kolejowego i Gospodarki Kamieniem w Rybniku, Rybnickie Zakłady Naprawcze Przemysłu Węglowego w Rybniku.

Włączone do zrzeszeń przedsiębiorstwa nie mogły z nich wystąpić przez okres trwania umowy. Powołana została również Rada Zrzeszenia, która podejmowała najważniejsze decyzje. Organem wykonawczym był Dyrektor powoływany i odwoływany przez Radę Zrzeszenia, po uzyskaniu akceptacji Ministra Górnictwa i Energetyki.

Koszty działalności zrzeszenia pokrywane były przez zrzeszone w nim przedsiębiorstwa.

W dniu 31 sierpnia 1984 roku Ministerstwo Górnictwa i Energetyki wydało szereg zarządzeń, na mocy których istniejące Zrzeszenia Przemysłu Węglowego zostały przekształcone w gwarectwa. Gwarectwem kierował Naczelny Dyrektor, którego powoływał i odwoływał Minister Górnictwa i Energetyki. Naczelny Dyrektor kierował gwarectwem przy pomocy swoich zastępców oraz dyrektorów kopalń i zakładów pomocniczych. Byli oni powoływani i odwoływani przez Ministra Górnictwa i Energetyki na wniosek dyrektora gwarectwa.

Naczelnym Dyrektorem tego Gwarectwa do końca miesiąca stycznia 1986 roku był Alfred Budziński, a następnie do końca 1988 roku funkcję tą pełnił Bohdan Borowy.

Rybnicko­‑Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe mające swoja siedzibę w Jastrzębiu­‑Zdroju grupowało 15 kopalń i 5 zakładów pomocniczych. Organem opinio doradczym Naczelnego Dyrektora było Kolegium Gwarectwa. Tworzyli je dyrektorzy kopalń i zakładów pomocniczych. Po utworzeniu gwarectw, sądy rejonowe wykreśliły z rejestru przedsiębiorstw kopalnie i zakłady pomocnicze, wpisując w ich miejsce Gwarectwo.

Od momentu wprowadzenia stanu wojennego do dnia 29 września 1986 roku Ministrem Górnictwa i Energetyki był gen. Czesław Piotrowski, który złożył dymisję z tego stanowiska i w tym samym dniu powołany został na stanowisko Ministra Górnictwa i Energetyki Jan Szlachta.

W dniu 23 października 1987 roku powołano Ministerstwo Przemysłu, które przejęło kompetencje ministerstw branżowych. ^[51]

Na stanowisko Ministra Przemysłu powołano Jerzego Filipa, odwołując Jana Szlachtę ze stanowiska Ministra Górnictwa i Energetyki. ^[52]

W 1987 roku do Rybnicko­‑Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego w Jastrzębiu­‑Zdroju włączono KWK „Bolesław Śmiały” w Łaziskach Górnych.

Górnictwo węgla kamiennego zostało z tej reformy wyłączone i powołano nową instytucję centralną nazwaną „Wspólnotą Węgla Kamiennego” z siedzibą w Katowicach. Dyrektorem Generalnym Wspólnoty został Jan Szlachta. ^[53]

Z dniem 31 grudnia 1988 roku zgrupowane we Wspólnocie Węgla Kamiennego gwarectwa uległy likwidacji. Zastąpiono je Przedsiębiorstwem Eksploatacji Węgla. Osiem gwarectw zastąpiono pięcioma nowymi wielozakładowymi przedsiębiorstwami wydobywczymi. Rybnickie kopalnie i zakłady pomocnicze włączono w skład Przedsiębiorstwa Eksploatacji Węgla „Południe” z siedzibą w Jastrzębiu­‑Zdroju. Naczelnym Dyrektorem tego Przedsiębiorstwa do końca 1989 roku był Andrzej Kapłanek. Należały do niego:

• kopalnie: „Anna”, „Borynia”, „Chwałowice”, „Jankowice”, „Jastrzębie”, „Marcel”, „Moszczenica”, „Manifest Lipcowy”, „Rydułtowy”, „Rymer”, „Suszec”, „XXX-lecia PRL”, „ZMP”, „Morcinek”, „1-go Maja”;
• zakłady pomocnicze: Rybnickie Zakłady Naprawcze w Rybniku, Przedsiębiorstwo „Transgór” w Rybniku, Przedsiębiorstwo Transportu Kolejowego i Gospodarki Kamieniem w Rybniku, Przedsiębiorstwo Remontowo­‑Budowlane PW w Rybniku.

KWK „Bolesław Śmiały” w Łaziskach Górnych nie weszła do PEW „Południe”, przekazano ją do PEW „Zachód” w Zabrzu.

Od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku trwały obrady Okrągłego Stołu, w wyniku których w dniu 4 czerwca 1989 roku odbyły się wolne wybory do sejmu i senatu, co doprowadziło do upadku socjalizmu w Polsce.

W dniu 24 sierpnia 1989 roku premierem pierwszego niekomunistycznego rządu, został przedstawiciel opozycji Tadeusz Mazowiecki.

Rozpoczął się proces przemian politycznych i ekonomicznych.

Z dniem 31 grudnia 1989 roku Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe” postawiono w stan likwidacji. Okres likwidacji trwał do 31 lipca 1990 roku. Kopalnie i zakłady pomocnicze stały się z dniem 1 stycznia 1990 roku samodzielnymi przedsiębiorstwami przemysłowymi.

Z dniem 31 marca 1993 roku. Kopalnie weszły w skład spółek Skarbu Państwa:

• Jastrzębska Spółka Węglowa z siedzibą w Jastrzębiu­‑Zdroju,
• Rybnicka Spółka Węglowa z siedzibą w Rybniku­‑Boguszowicach.

Natomiast zakłady pomocnicze stały się z dniem 1 stycznia 1990 roku samodzielnymi spółkami Skarbu Państwa.

Niezależnie od samodzielnych(zakładów­‑przedsiębiorstw) w kopalniach działały oddziały, które świadczyły swoje usługi dla innych kopalń:

• Zakład Odmetanowania Kopalń w KWK „Jastrzębie”,
• Oddział Pomiarów i Automatyki w kopalni „Rymer”,
• Zakład Gospodarki Nieruchomościami przy KWK „Manifest Lipcowy”, zarządzający częścią substancji mieszkaniowej w ROW,
• Oddział Dokumentacji Usuwania Szkód Górniczych w KWK „Rydułtowy”,

Rybnickie Zjednoczenie PW uczestniczyło w:

• budowie lotniska w „Gotartowicach”,
• budowie ośrodka rekreacyjno­‑wypoczynkowego w Kamieniu,
• budowie i rozbudowie basenu kąpielowego „Ruda” i stadionu żużlowo­‑piłkarskiego przy ulicy Gliwickiej,
• budowie Teatru Ziemi Rybnickiej,
• budowie i uruchomieniu Elektrowni Rybnik,
• zorganizowaniu Technikum Górniczego i Zespołu Zasadniczych Szkół Zawodowych w Wodzisławiu Śląskim,
• w początkowym etapie budowy szpitala w Rybniku,
• rozbudowie Okręgowej Stacji Ratownictwa Górniczego w Wodzisławiu Śląskim,
• zorganizowaniu filii Politechniki Śląskiej w Rybniku.

Oprócz majątku kopalń związanego z wydobyciem węgla, kopalnie i zakłady pomocnicze posiadały bardzo duży majątek i gospodarowały nim w zakresie:

• mieszkalnictwa: całe górnicze osiedla mieszkaniowe przejęła w 1945 roku po istniejących kopalniach wybudowane budynki mieszkalne w latach 1945–1990,
• szkolnictwa zawodowego wybudowanego i utrzymanego w latach 1945–1990 roku (przyzakładowe szkoły zawodowe),
• przedszkoli,
• domów wczasowych,
• basenów kąpielowych,
• ośrodków wypoczynku niedzielnego,
• domów kultury,
• przykopalnianych ośrodków zdrowia,
• hoteli robotniczych,
• stołówek pracowniczych.

Pracami kopalń i zakładów pomocniczych kierowało lub nadzorowało Rybnickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, Zrzeszenie Kopalń, Gwarectwo Kopalń Węgla Kamiennego i Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe”, w których Naczelnymi Dyrektorami byli:

• Roman Dykacz w okresie od marca 1945 do 1951 roku (Rybnickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego),
• Józef Farny w latach 1951 do 1960 (RZPW),
• Jerzy Kucharczyk w latach 1961–1974 (RZPW),
• Tadeusz Czechowicz w latach 1974–1976 (RZPW),
• Gerard Horak w latach 1976–1981 (RZPW),
• Alfred Budziński w latach 1981–1984 (Rybnicko­‑Jastrzębskie Zrzeszenie Kopalń Węgla Kamiennego) i w latach 1984–1986 (Rybnicko­‑Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe),
• Bogdan Borowy w latach 1986–1988 (Rybnicko­‑Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe),
• Andrzej Kapłanek rok 1989 (Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe”).

Powyższe opracowano na podstawie „Zeszytów Rybnickich nr 12 — Konferencje”, „Studia z dziejów Ziemi Rybnicko­‑Wodzisławskiej w latach 1945 do 1989”, Rybnik 2011.

Literatura

• [1] Okólnik nr 1 Centralnego Zarządu Przemysłu Węglowego (w:) zbiór okólników i zarządzeń CZPW wydanych w 1945 roku
• [2] Okólnik nr 16 i 19 CZPW
• [3] Frank M. Przemysł Węglowy w Polsce Ludowej, Katowice 1965, strona 235
• [4] Okólnik nr 30 CZWP w Katowicach z dnia 15.04.1945
• [5] Dz.U. nr 8 z 1945 roku
• [6] Monitor Polski nr 47 z 1948 roku
• [7] Monitor Polski nr 100 z 1949 roku poz. 175
• [8] Statystyka przemysłu węglowego w Polsce w latach 1948–1960, Warszawa 1962
• [10] Dziennik ustaw RP nr 7 z 1949 roku
• [11] Dziennik ustaw RP 10 z 1950 roku
• [12] Dziennik ustaw RP 49 z 1950 roku
• [13] Dziennik ustaw RP nr 49 z 1954 roku
• [14] Z badań nad Rybnickim Okręgiem Węglowym red. S. Żmuda i M. Grabownia Katowice 1975 i 1968
• [15] Górnictwo węglowe w Polsce Ludowej 1945–1969 J. Mitręga, Katowice 1972
• [16] Ziemia rybnicko­‑wodzisławska — J. Ligenza, Katowice 1972 i Rybnicki Okręg Węglowy M., Grabania 1968
• [17] Z badań nad rybnickim okręgiem węglowym — S. Żmuda, Katowice 1975
• [18] Skotnicki K., KWK „1­‑go Maja” Pierwsza W / ROW, Katowice 1980
• [19] APR, RZPW
• [20] Frużyński A., Historia Przemysłu Koksowniczego i materiałów ogniotrwałych na ziemiach polskich, Katowice 2000
• [21] Dąbrowska H., Historia
• [22] Frank M., Przemysł węglowy w Polsce Ludowej, Katowice 1956
• [23] Iwan W., Rybnicki Okręg Węglowy w świetle dotychczasowych opracowań, Katowice 1962
• [24] Bocheński A., Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego tom IV, Kraków 1997
• [25] Słomczyński M., Wilczek W., „Od hajera do premiera” Jana Mitręgi portret ze wspomnień, Katowice 2007
• [26] Uchwała nr 25/59 KRM z dn. 17.06.1959 w sprawie powołania pełnomocnika rządu do spraw Rybnickiego Okręgu Węglowego
• [27] Skotnicki K., KWK „1 Maja”, Pierwsza w ROWie, Katowice 1980
• [28] Groń T., Kopalnia „Jastrzębie”, Katowice 1975
• [29] Bocheński A., Wędrówki po dziejach przemysłu węglowego 1945–1970
• [30] Rocznik statystyczny Ministerstwa Górnictwa i Energetyki za 1981 rok
• [31] APR, RZPW
• [32] Statystyka przemysłu węglowego w Polsce za lata 1961–1962
• [33] APR, RZPW sygn. 1054
• [34] Dziennik ustaw RP nr 68 z 1968 roku
• [35] Rocznik statystyczny Ministerstwa Górnictwa za 1972 rok
• [36] Kopalnia „XXX­‑lecia”, praca zbiorowa, Katowice 1976
• [37] Statystyka przemysłu węglowego w Polsce za lata 1973–1875, oraz Rocznik statystyczny Ministerstwa Górnictwa z 1981 roku
• [38] Historia gazownictwa polskiego od połowy XIX do 2000 roku, Warszawa 2000
• [39] Frużyński A., Górnośląska Spółka Gazownicza Zabrze 2010
• [40] Statystyka przemysłu węglowego w Polsce za lata 1973–1975
• [41] APR RZPW
• [42] Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, Elektrownia Rybnik, opis techniczny
• [43] Sowa A.J. „Wielka Historia Polski”
• [44] Dziennik Ustaw nr 17 z 1981 roku
• [45] Monitor Polski z 1981 roku, nr 17, poz. 131 i 140
• [46] Dziennik Ustaw nr 25 z 1981 roku, poz. 122
• [47] Dziennik Ustaw nr 24 z 1981 roku, poz. 123
• [48] Monitor Polski nr 32 z 1981 roku, poz. 286
• [49] Zarządzenie nr 54 Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 1 lipca 1982 roku
• [50] Zbiór podstawowych przepisów z zakresu reformy gospodarczej obowiązujących w resorcie górnictwa i energetyki (Warszawa 1983)
• [51] Dziennik Ustaw RP nr 33 z 1987 roku
• [52] Monitor Polski nr 33 z 1987 roku
• [53] Dziennik Ustaw RP nr 33 z 1987 roku